Historia
Kościół został zbudowany pod koniec IX lub na początku X wieku. Początkowo drewniany, wzniesiony w konstrukcji słupowej, szybko został zastąpiony budowlą murowaną, którą na początku XI wieku w związku z prowadzonymi naprawami ozdobiono wewnątrz malowidłami ściennymi. Na początku XII wieku część wsi została odnotowana jako własność klasztoru benedyktynów w Zoborze. Prawdopodobnie w czasie gdy patronat nad kościołem pełnili zakonnicy, pod koniec XII lub na początku XIII wieku, przebudowano południowe okno prezbiterium.
W drugim trzydziestoleciu XIII wieku przypuszczalnie zbyt duża liczby wiernych wymusiła powiększenie kościoła. Rozbudowa mogła być też związana z faktem, że wkrótce po 1241 roku Andrej, syn Ivanki z rodu Hunt-Poznan (Hont-Pázmány), wybudował nad wsią Kostoľany zamek Gýmeš, a następnie nabył okoliczne wsie, co najwyraźniej wpłynęło też na decyzję o budowie empory. Nad późnoromańską nawą wzniesiono wieżę, ale wkrótce po zakończeniu prac budowlanych doszło do jej zawalenia. W drugiej połowie XIII wieku wieża musiała zostać odbudowana, choć w kolejnym stuleciu ponownie sprawiała problemy statyczne, co wymusiło częściowe zamurowanie jej okien i liczne prace remontowe.
W XVI wieku kościół został spalony i przez pewien czas mógł się znajdować bez dachu. W XVII stuleciu został naprawiony, a w 1721 roku wprowadzono w jego architekturę elementy barokowe. Drewniany strop nawy został zastąpiony sklepieniem, dostawiono zachodni aneks, część okien przekształcono a część zamurowano. W okresie międzywojennym kościół był już zaniedbany i zniszczony. Gruntowna renowacja odbyła się w latach 1964-1965. Rozebrano wówczas barokową zakrystię, którą zastąpiono jeszcze mniej pasującym nowoczesnym aneksem. W latach 90-tych ubiegłego wieku kościół po raz kolejny wymagał napraw. Od 2001 do 2003 przywrócono romański portal południowy, częściowo zmodernizowano wieżę i wyremontowano elewacje.
Architektura
Pierwotny, przedromański kościół wzniesiono jako niewielką konstrukcję składającą się z prostokątnej nawy o wymiarach 3,7 x 5,1 metra i niższego prezbiterium w kształcie nieregularnego trapezu o wymiarach około 2,3 x 3,4 metry. Oryginalna wysokość murów obwodowych prezbiterium wynosiła 5,3 metra, natomiast nawy co najmniej 6,4 metra. Mury były bardzo nieregularne i grube na około 0,7-0,8 metra. Kościół oświetlony był trzema oknami o nieregularnym „jajowatym” kształcie na południu i trzema od północy. Małe okno istniało także we wschodniej i południowej ścianie prezbiterium. Portal wejściowy usytuowany był w elewacji zachodniej. Nawę pierwotnie przykryto drewnianą, otwartą więźbą dachową i oddzielono trzema stopniami od prezbiterium. W prezbiterium zastosowano sklepienie kolebkowe. Wewnętrzne elewacje kościoła prawdopodobnie pokryto ściennymi polichromiami już w okresie przedromańskim, zaś posadzkę utworzono z wapiennej zaprawy murarskiej udekorowanej biało – szarą mozaiką.
W XIII wieku kościół został powiększony przez dodanie od zachodu nowej, kwadratowej nawy z wtopioną w nią małą, czworoboczną w planie wieżą. Oryginalne główne wejście do przedromańskiego kościoła, które prowadziło od strony zachodniej, zostało wówczas powiększone, stając się przejściem między nawą a prezbiterium (przedromańską nawą), natomiast nowe wejście do kościoła z zewnątrz utworzono w ścianie południowej nawy późnoromańskiej. Utworzono tam półkoliście zamknięty portal z gładkim tympanonem, o archiwolcie i ościeżach ujętych wałkami, przedzielonymi poprzecznie trzema parami prostych gzymsów.
Nawa późnoromańska oświetlana była od strony południowej przez dwa małe, wysoko przebite okna, natomiast na najwyższym piętrze wieży mogło znajdować się triforium, na co wskazywałaby szerokość otworu okiennego. Ściana północna nawy pozbawiona była otworów. Wewnątrz nawy umieszczono po stronie zachodniej emporę, wspartą w przyziemiu na trzech arkadach i dwóch kolumnach. Ponad środkowym przęsłem znajdowała się wspomniana wieżyczka, która z trzech stron arkadami otwierała się na wnętrze nawy.
Stan obecny
Kościół jest prawdopodobnie najstarszą zachowaną budowlą sakralną na Słowacji, a częściowo zachowane w świątyni freski są jednymi z najstarszych średniowiecznych malowideł w Europie. Niestety cierpią one z powodu zwiększonej wilgotności. Jest to konsekwencja dobudowania nowoczesnego aneksu zachodniego i modyfikacji wieży, co naruszyło pierwotny system wentylacji. Oryginalne mury wieży przetrwały do wysokości drugiego i częściowo trzeciego piętra.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Baxa P., Bisták P., Borzová Z., Maříková-Kubková J., The Church of St George in Kostoľany pod Tribečom [w:] Swords, Crowns, Censers and Books Francia Media – Cradles of European Culture, red. M.Vicelja-Matijašić, Rijeka 2015.
Bóna M., Kostoľany pod Tribečom. Kostol sv. Juraja. Umeleckohistorický a architektonicko-historický výskum [w:] Ročenka pamiatkových výskumov 2010, red. M.Orosová, Bratislava 2012.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.
Stredoveký kostol. Historické a funkčné premeny architektúry, red. Pomfyová B., Bratislava 2015.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.