Historia
Franciszkański klasztor w Koszycach założony został w ostatniej ćwierci XIV wieku, prawdopodobnie z inicjatywy i przy poparciu możnego rodu Perényi. Późniejsze funkcjonowanie i rozbudowa możliwe były dzięki donacjom i zapisom testamentowym bogatych koszyckich mieszczan. Budowa kościoła konwentu trwała zapewne od lat 80-tych do około 1405 roku, kiedy to świątynia została konsekrowana. Uroczystość związana była zapewne z ukończonymi niewiele wcześniej sklepieniami oraz bogatym wystrojem architektonicznym, przy tworzeniu którego udział mógł mieć warsztat pracujący nad kościołem św. Elżbiety. W 1401 roku klasztor koszycki po raz pierwszy wymieniony został w spisie konwentów franciszkańskich.
Na początku drugiej połowy XVI wieku, w związku z nasileniem w Koszycach tumultów związanych z szerzeniem się reformacji, franciszkanie zostali wypędzeni z miasta. Ferdynand III wysłał w celu ich obrony królewskich komisarzy, zastępcę palatyna Štefana Nagy i prepozyta ostrzyhomskiego Ondreja, dzięki czemu zakonnicy powrócili do Koszyc w 1554 roku. Już jednak dwa lata później klasztor strawił wielki pożar, po którym franciszkanie definitywnie opuścili Koszyce. W związku z zagrożeniem tureckim, z rozkazu Rudolfa II zabudowania konwentu franciszkanów zostały nakryte nowym dachem, następnie kościół klasztorny stał się magazynem broni, a pomieszczenia klauzury zaczęły służyć jako koszary dla żołnierzy.
W 1596 roku do Koszyc przeniosła się uciekająca przed Turkami kapituła egerska, a wraz z nią do miasta przybyli jezuici. Urzędnicy kapituły osadzeni zostali w dawnym klasztorze franciszkanów, co wymusiło zmiany konstrukcyjne zarówno w budynku klasztornym, jak i w kościele. Ponieważ świątynia nadal pełniła funkcję magazynu wojskowego, konieczne było oddzielenie prezbiterium od reszty kościoła murem. W 1650 roku o powrót do Koszyc podjęli również starania franciszkanie. Ich prośba została zaakceptowana przez radę miejską w następnym roku, natomiast w 1668 roku cesarz Leopold I wydał dekret, na mocy którego zlikwidowano skład broni w nawie kościoła i oddano całą budowlę franciszkanom. Zakonnicy przystąpili do odbudowy klasztoru, prowadzonej w atmosferze konfliktu z kapitułą egerską, na skutek którego musieli nawet w latach 80-tych tymczasowo opuścić Koszyce.
Na początku XVIII wieku kościół i klasztor znajdowały się w złym stanie. Remont połączony z gruntowną barokizacją rozpoczęto w 1718 roku. W 1720 roku przesklepiono nawę kościoła, przekształcono fasadę i zmieniono wystrój budowli, a w 1724 roku odnowiono wieżę kościelną. Po gruntownej przebudowie klasztoru w 1763 roku, rok później zmieniono wezwanie kościoła na św. Antoniego Padewskiego. W 1778 roku franciszkanie po raz kolejny przebudowali fasadę kościoła, ale już w 1779 roku kościół strawił pożar, a w 1788 roku na mocy dekretu cesarza Józefa II konwent franciszkański został skasowany. W 1806 roku w dawnym klasztorze powstało seminarium duchowne, usunięte czasowo w okresie wojen napoleońskich, gdy budynki były wykorzystywane przez wojsko. Kościół klasztorny odnowiono na początku XX wieku, a kolejne remonty prowadzono w latach 90-tych.
Architektura
Klasztor franciszkański założony został na obszarze miasta lokacyjnego, wewnątrz obwodu miejskich murów obronnych. Usytuowano go dość nietypowo, nie na skraju miasta, przy obwarowaniach, jak to najczęściej praktykowano, ale w środkowej partii północnej części Koszyc, przy głównej ulicy przebiegającej przez miasto. Droga ta wytyczona została na osi północ – południe i tuż za klasztorem poszerzała się do formy wydłużonego placu rynkowego. Klasztor zbudowany został po jej wschodniej stronie, w ciągu miejskich działek. Od południa sąsiadował z bardzo wąską uliczką łączącą się z drogą biegnącą równolegle do rynku. Od północy natomiast klasztor bezpośrednio sąsiadował z parcelą miejską. Założenie klasztorne składało się z orientowanego względem stron świata kościoła oraz usytuowanych po jego północnej stronie zabudowań klauzury.
Kościół klasztorny posiadał układ typowy dla świątyń zakonów mendykanckich. Składał się z wydłużonego, pięcioprzęsłowego korpusu na planie prostokąta, węższego i niższego prezbiterium o wielobocznym zamknięciu po stronie wschodniej oraz czworobocznej w planie wieży po północnej stronie prezbiterium, umieszczonej na styku z korpusem. Prezbiterium w celu pomieszczenia chóru konwentu także posiadało mocno wydłużoną formę o trzech nierównej długości przęsłach. Obie główne części kościoła przykryte były osobnymi dachami dwuspadowymi, przy czym ten nad prezbiterium posiadać musiał kilka załamań połaci nad wschodnim zamknięciem.
Kościół od strony zewnętrznej podparty został uskokowymi przyporami. Korpus nawowy wspierały zapewne tylko narożne, umieszczone pod skosem przypory, natomiast pięć szkarp rozstawiono od południa i wschodu przy prezbiterium. Pomiędzy przyporami rozmieszczone zostały wysokie, ostrołucznie zamknięte okna, wypełnione dwudzielnymi i trójdzielnymi maswerkami. Większość z nich parapetami opadała na gzyms kapnikowy, obejmujący zarówno prezbiterium jak i korpus, zapewne włącznie z przyporami. Poziomy podział elewacji zapewniał także cokół oraz gzyms pod okapem dachów.
Wejście do kościoła wiodło od południa, portalem na wysokości trzeciego, środkowego przęsła nawy. Główne wejście umieszczone było w fasadzie zachodniej korpusu, gdzie osadzono bogato zdobiony portal dwuramienny (siodłowy), zwieńczony trzema czworobocznymi panelami z płaskorzeźbionymi wypełnieniami (ukrzyżowanie Chrystusa i dwóch łotrów). Wewnątrz kościoła zarówno korpus jak prezbiterium były w średniowieczu przykryte sklepieniami. W prezbiterium zastosowano sieciowo – gwiaździste sklepienie opadające żebrami bez pośrednictwa konsol na służki, opuszczane do posadzki i podwieszane na wspornikach. Prezbiterium od korpusu oddzielono profilowaną, ostrołuczną arkadą tęczy. Zapewne funkcjonowała tam też przegroda lektorium, za którą ustawione były stalle zakonników.
Stan obecny
Kościół klasztorny franciszkanów zachował z grubsza pierwotny układ przestrzenny i bryłę, ale został znacznie przekształcony w stylistyce barokowej. Zmiany dotknęły zwłaszcza korpus nawowy, w mniejszym stopniu prezbiterium. O średniowiecznym rodowodzie budowli świadczy przede wszystkim widoczna na tle barokowej fasady górna część zachodniego portalu wejściowego z bogatą dekoracją reliefową. Zachowało się także późnogotyckie sklepienie prezbiterium oraz trójdzielne sedilia w południowej ścianie prezbiterium. Nad barokowym sklepieniem nawy głównej, pod więźbą dachową, przetrwały służki sklepienia gotyckiego z początku XV wieku. Sąsiadujące z kościołem zabudowania dawnej klauzury uległy całkowitej przebudowie w XVII-XVIII wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Maureryová M., Baroková umelecká výzdoba františkánskeho kostola v Košiciach, Brno 2010.
Slivka M., Etablovanie rehoľných komunít v mestskom prostredí na Slovensku [w:] Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym, red. M.Derwich, A.Pobóg-Lenartowicz, Wrocław-Opole 2000.