Historia
Zamek Korlátka zbudowano w drugiej połowie XIII wieku, jako strażnicę na szlaku łączącym średniowieczne Czechy i Węgry, jedną z kilku budowli obronnych chroniących północno – zachodniej granicy Królestwa Węgierskiego wzdłuż pasma Małych Karpat (między innymi Čachtice, Pajštún, Branč). Przypuszczalnie zamek był fundacją królewską lub powstałą na zlecenie króla. Pierwsza ale niepewna wzmianka o nim pojawiła się dopiero w 1289 roku i łączyła go z niejakim Ugrinem. W 1324 roku odnotowany został pod nazwą Korlathkeu, zaś w 1398 zapisany został jako Korlathku, by później osiągnąć węgierską nazwę Korlátkő (wywodzącą się ze starosłowiańskiego określenia oznaczającego ogrodzony kamień), a w XV wieku niemiecką Konradstein.
Na początku XIV wieku zamek znajdował się w rękach austriackiego rycerza Ulvinga z Harcendorfu, któremu w 1317 roku możnowładca Máté Csák (Matúš Čák) miał wypłacić odstępne w zamian za warownię. Według innych przekazów Ulving miał w imieniu króla Karola Roberta bronić zamku przed kuzynem Matúša, Štefanem Čechem. Z pewnością po upadku rodziny Čáków w 1321 roku Korlátka stanowiła własność królewską, zarządzaną przez kasztelanów. W 1394 roku zamek przeszedł z rąk króla Zygmunta Luksemburskiego na jego najbliższego i najbardziej wpływowego doradcę, Ścibora ze Ściborzyc. Ten polskiego pochodzenia szlachcic w 1362 roku przybył na Węgry, gdzie związał się z dworem Zygmunta, od 1378 roku króla Węgier, a od roku 1387 króla Niemiec. Zasłużył się w walkach z Turkami, gdzie podobno uratował królowi życie w bitwie pod Nikopolis, stłumił także na początku XV wieku antykrólewskie bunty na Węgrzech. W zamian za te zasługi stał się jednym z najbogatszych i najbardziej wpływowych możnych, posiadającym parędziesiąt zamków i paręset wsi.
Po śmierci Ścibora oraz jego syna Korlátka wróciła w ręce Zygmunta Luksemburczyka, który zarządził włączenie zamku do majątku żupanów bratysławskich „pro honore”, a więc właściciel zamku miał się zmieniać wraz ze zmianą na urzędzie. Żupani nie rezydowali jednak osobiście w Korlátce, ale wyznaczali zamkowych kasztelanów. Jednym z nich był odnotowany w 1438 roku Valentín Fekete. W czasie wojen husyckich i późniejszej anarchii po śmierci króla Albrechta Habsburga zamek był siedzibą rycerzy-rozbójników i hejtmanów oraz ich najemnych wojsk. W 1440 roku miał stanowić siedzibę znanego husyty Jána Mesenpeka z Helfštýna, zaś w 1444 roku morawskiego rycerza Jána z Moravan zwanego Janda, który wykorzystywał Korlátkę do najazdów na okoliczne ziemie. Z jego rąk w połowie XV wieku zamek wyswobodził drogą wykupu wojewoda siedmiogrodzki Miklós Ujlaky, który w 1452 roku oddał go w podziękowaniu za wierną służbę swemu urzędnikowi Osvaldovi z Bučan. Potomkowie Osvalda przejęli zamek na dłużej i zaczęli się z niego pisać. Michal, syn Osvalda, utracił Korlátkę w 1471 roku, gdy poparł zbrojną wyprawę pretendującego do korony węgierskiej polskiego księcia Kazimierza, syna Kazimierza IV Jagiellończyka. Na zamku została wówczas osadzona część polskich wojsk, przy pomocy których Michal prowadził łupieżcze wyprawy. Maciej Korwin uznał to za zdradę i nakazał mieszczanom bratysławskim oblężenie zamku. Po jego zdobyciu skonfiskował Korlátkę i nadał swojemu śląskiemu zwolennikowi, Georgowi von Stein, co poświadczone zostało w 1481 roku.
Pod koniec XV wieku potomkowie Osvalda weszli na drogę sądową w celu odzyskania zamku, wówczas znajdującego się w rękach rodziny Plankner. Ostatecznie decyzją króla Władysława Jagiellończyka mogli wrócić do Korlátki w 1494 roku. Odzyskali także wpływy i dochody, bowiem Osvald Korlácki młodszy osiągnął urząd żupana Komárna oraz kasztelana zamków Tata i Komárno. Ród Korláckich wymarł wraz z bezdzietną śmiercią Žigmunda w połowie XVI wieku, po czym zamek na drodze rodzinnych koligacji przeszedł na ród Nyáry, a w drugiej połowie XVI wieku podzielony został aż na cztery części pomiędzy różne gałęzie rodziny. Podział majątku i zamku utrzymywał się przez cały XVII wieku, co stopniowo prowadziło do jego zaniedbania przy braku inwestycji w naprawy. W 1704 roku zamek obsadzili w czasie antyhabsburskiego powstania kurucowie. Po ich odejściu i zakończeniu walk, zamek najdalej w połowie XVIII wieku całkowicie opustoszał i popadł w ruinę.
Architektura
Korlátka u schyłku średniowiecza składała się z zamku górnego i aż z trzech przedzamczy. Położony najwyżej na skalistym cyplu wzniesienia zamek górny, będący najstarszą częścią założenia, składał się z masywnej wieży głównej oraz dostawionego do niej od północnej strony muru obronnego. Wieża była konstrukcją cylindryczną o średnicy zewnętrznej około 10,5 metra, przy grubości murów wynoszącej aż trzy metry. Prawdopodobnie pełniła funkcję bergfriedu, choć niewielkie otwory okienne sugerowałyby, iż mogła pełnić także funkcje mieszkalne. Jej wnętrze dzieliło się na co najmniej cztery kondygnacje, rozdzielone drewnianymi stropami między którymi poruszano się za pomocą drabin lub wąskiej klatki schodowej w grubości wyższych partii muru. W bliżej nieznanym okresie podsklepiona miała zostać najniższa kondygnacja. Być może po pewnym czasie wynikły problemy statyczne wieży, gdyż około przełomu XIV i XV wieku pogrubiono ją, nadając przyziemiu rzut sześcioboku.
Mur obronny otaczający po północnej i zachodniej stronie wieży nieduży dziedziniec, został w pierwszym trzydziestoleciu XIV wieku przebudowany przy użyciu materiału z rozebranych starszych części. Nowy mur był znacznie grubszy, sięgał wysokością około 7 metrów i zajmował prostokątny w planie obszar o wymiarach około 20 x 30 metrów, a więc całe najwyżej położone spłaszczenie skalnego cypla. Bramę wjazdową na zamek górny umieszczono po stronie północnej, zaś we wschodniej części przy murze znajdował się budynek mieszkalny. W drugiej połowie XV wieku, w związku z potrzebą podwyższenia standardu mieszkalnego, został on gruntownie przebudowany. Jego wnętrza ogrzewane były piecami i kominkami, a oświetlenie od wschodniej strony zapewniały okna z bocznymi siedziskami we wnękach. Ponadto w północno – zachodnim narożniku dziedzińca umieszczono kuchnię z paleniskiem i odpływem na odpadki, a w pobliżu zbiornik na wodę wymurowany z dokładnie opracowanych kwadr.
Na północ i południe od zamku górnego leżały niewielkie przedzamcza, które wykształciły się prawdopodobnie już na przełomie XIV i XV wieku, choć początkowo bez zabudowy murowanej. Północne podzamcze oprócz funkcji gospodarczych zapewniało dodatkową ochronę drogi dojazdowej do zamku górnego. Unikalną cechą jego muru obronnego były umieszczone na zewnętrznej stronie trójboczne przypory, z których jedna, północno – zachodnia, przechodziła do formy niewielkiej baszty. Wzmocniły one w XVI wieku starszy mur z XV wieku, poprowadzony wzdłuż krawędzi stoków i zwieńczony w koronie krenelażem. Brama podzamcza znajdowała się północno – wschodnim narożniku. Z przekazów pisemnych wiadomo, że była poprzedzona zwodzonym mostem. Zabudowa o gospodarczym charakterze w ciągu średniowiecza wypełniła cały odcinek wzdłuż północnej i zachodniej ściany, co pozostawiło na podzamczu północnym wolny od zabudowy jedynie mały dziedzińczyk.
Południowe podzamcze rozciągnęło się na skalnej grani wybiegającej przed zamek górny, gdzie dodatkowo zabezpieczało wieżę główną. W odróżnieniu od gospodarczo – obronnego podzamcza północnego, południowe najpewniej pełniło wyłącznie funkcje militarne. Po stronie południowej przechodziło ono w wysunięty na kilkadziesiąt metrów w przedpole zamku pagórek, umieszczony przed przekopem podzamcza, który zapewne został zabezpieczony drewniano – ziemnymi obwarowaniami obejmującymi wymiary około 50 x 55 metrów. W pierwszej połowie XVI wieku, na miejscu pierwotnych obwarowań podzamcza południowego, wzniesiono kamienny mur z otworami strzeleckimi dla ręcznej broni palnej i furtą wypadową wiodącą na podzamcze wschodnie.
Najrozleglejsze przedzamcze rozciągało się po wschodniej stronie zamku górnego. Uformowało się w pierwszej połowie XVI wieku w związku z potrzebą pozyskania większej ilości przestrzeni. Chronione było murem obronnym z drewnianym gankiem straży i otworami strzeleckimi dla ręcznej broni palnej, narożną, cylindryczną wieżą, występującą w całości przed obwód w kierunku przekopu, a także znajdującym się od strony czołowej (wschodniej) dodatkowym, niższym murem obronnym z czworobocznym budynkiem bramnym. Zewnętrzną strefę obrony stanowiła na północy i wschodzie sucha fosa z przerzuconym ponad nią mostem zwodzonym. Prawdopodobnie była ona najstarszą częścią wschodniego podzamcza, przekopaną jeszcze w XV wieku, gdy podzamcze było konstrukcji drewniano – glinianej.
Główny murowany budynek podzamcza wschodniego usytuowano po stronie południowej, u podstawy skalnego wzniesienia. Miał on w planie kształt prostokąta z trzema głównymi kondygnacjami, przy czym na poziomie pierwszej, pełniącej funkcje obronne, rozmieszczone były otwory strzeleckie. Druga kondygnacja zapewne przeznaczona była na cele gospodarcze, podobnie jak doświetlana małymi okienkami trzecia kondygnacja. Na poddaszu znajdowały się kolejne szczelinowe otwory strzeleckie. Pod koniec XVI wieku przyziemie budynku zostało podsklepione, zaś piętra przystosowano do celów mieszkalnych.
Stan obecny
Z zamku górnego zachowały się niewielkie fragmenty murów obwodowych i sięgającego około 10 metrów wysokości smukłego fragmentu wieży głównej. Na najwyżej zachowanym odcinku muru obronnego widoczne są jeszcze relikty krenelażu oraz umieszczonej powyżej niego renesansowej attyki przypominającej blanki. W narożniku dojrzeć można relikty ceglanego pieca kuchni a także otwór na odpadki. W nieco lepszym stanie przetrwały obwarowania przedzamcza na czele z kurtyną wschodnią i narożnikiem północno – zachodnim z trójkątnymi przyporami. Na podzamczu wschodnim wyróżnia się gospodarczy budynek w południowym narożniku. Zachował mury obwodowe, ale jego najniższa, podsklepiona kondygnacja jest obecnie zasypana gruzem z zawalonych części. W ostatnim czasie na zamku prowadzone są prace restauracyjne, wycięto również zarastającą warownię roślinność. Wstęp na teren ruin jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Janura T., Matejka M., Šimkovic M., Hrad Korlátka, Bratislava 2013.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.