Historia
Pierwszy murowany kościół pod wezwaniem św. Krzyża zbudowano w Kežmaroku (Kasmark w 1268 roku, Forum Caseorum w 1301 roku) w połowie XIII wieku, prawdopodobnie na miejscu starszej, drewnianej kaplicy. Około 1330 roku warsztat z Levočy prowadził przy nim prace budowlane w stylistyce gotyckiej. Niedługo później, na pewno przed 1368 rokiem, kościół św. Krzyża stał się budowlą parafialną, za sprawą przekazania starszej fary św. Elżbiety mnichom z zakonu bożogrobców. Od 1383 roku kościół św. Krzyża był już definitywnie określany jako jedyna w mieście fara, natomiast kościół św. Elżbiety stanowił jego filię.
Po zniszczeniach spowodowanych w czasie najazdu Husytów z 1433 roku i podczas pożaru z 1436 roku, zdecydowano o wzniesieniu nowej, większej budowli sakralnej. W jej ufundowaniu mieszczan wspomogli przedstawiciele możne rodu Zapolyów, właścicieli kieżmarskiego zamku. Prace budowlane trwały od 1444 roku, kiedy to wystawiono pierwszy list odpustowy dla wszystkich którzy wesprą przebudowę. Zakończyła się ona około 1498 roku, taką bowiem datę umieszczono na portalu południowym. Ostatecznie powstała okazała, późnogotycka budowla halowa, której wieżę już w 1510 roku nakazał przebudować wójt Antonius Hissner.
W 1521 roku spłonęło całe miasto, a wraz z nim kościół św. Krzyża. Mieszczanie w ciągu następnych dwóch lat wydali 332 guldeny na naprawę dachów i wieży. W latach 30-tych XVI wieku Kežmarok przeszedł na wyznanie reformowane, przez co aż do połowy XVII stulecia w kościele nie było katolickich księży, a wystrój wnętrza budowli częściowo zmienił się w celu dopasowania do wymagań nowego kultu. Pod koniec XIX stulecia, na fali romantyzmu starano się usunąć z kościoła naleciałości wprowadzone w okresie baroku.
Architektura
Kościół powstały w czasie XV-wiecznej przebudowy uzyskał formę późnogotyckiej trójnawowej hali z szerokim i mocno wydłużonym prezbiterium, zamkniętym po stronie wschodniej wielobocznie (pięć boków ośmioboku). W fasadę włączona została czworoboczna wieża. Powstała ona jeszcze dla starszego kościoła, dlatego w późnogotyckim korpusie nie znalazła się na osi, ale z przesunięciem ku północy. Po północnej stronie prezbiterium usytuowano zakrystię, wzniesioną jeszcze w pierwszej połowie XIV wieku, natomiast przed wejściem południowym do korpusu utworzono kruchtę. Kolejna kruchta umieszczona została przed południową ścianą prezbiterium.
Ściany korpusu, prezbiterium, a nawet piętrowej zakrystii, od zewnątrz opięte zostały uskokowymi przyporami. Pomiędzy nimi elewacje rozdzieliły duże, obustronnie rozglifione, ostrołukowe okna ozdobione maswerkami (o bogatszych motywach w prezbiterium, prostszych w korpusie). Horyzontalny podział elewacji zapewniał jedynie profilowany gzyms cokołu (obejmujący również przypory) oraz gzymsy pod okapami dachów. Główne, reprezentacyjne wejście do kościoła umieszczono w nawie południowej, w dwuosiowym portalu o maswerkowym tympanonie, poprzedzonym kruchtą ze sklepieniem gwiaździstym. Dużo prostszy, ostrołuczny portal utworzono między dwoma przyporami elewacji zachodniej.
Wnętrze korpusu nakryto sklepieniami sieciowymi w nawach bocznych i gwiaździsto – sieciowym w nawie głównej, wspartymi na ośmiobocznych filarach z cokołami o profilowanych gzymsach. Pomiędzy nimi rozpięto wysokie ostrołuczne arkady, wyprowadzone bez strefy kapitelowej. W zachodnie przęsło nawy głównej wstawiono późnogotycką emporę, opartą na masywnych filarach międzynawowych i smukłych dwóch filarach czołowych. Te ostatnie oprofilowano, podobnie jak trzy ostrołuczne arkady jakimi przyziemie empory zwrócone zostało ku nawie.
W prezbiterium założono sklepienie sieciowe wzorowane na dokonaniach słynnego Petra Parlera. Jego żebra opuszczono na masywne, wieloboczne służki, w większości nadwieszane, za wyjątkiem dwóch południowych i jednej północnej, które poprowadzono do cokołów na posadzce. Spośród służek podwieszanych dwie zakończono wspornikami, płaskorzeźbionymi na kształt głowy mężczyzny i kobiety. W miejscach przecięć żeber umieszczono rozetowe zworniki oraz tarcze herbowe. Umieszczone nad zakrystią oratorium otwarto na prezbiterium dwoma ostrołucznymi arkadami.
Stan obecny
Kościół pomimo licznych nowożytnych remontów zachował gotycki kształt i wiele średniowiecznych detali architektonicznych (okna z maswerkami, liczne portale, pastoforium ścienne i wieżowe, sklepienia, arkady, empora zachodnia). Dolna część wieży i część murów nawy kościoła pochodzą jeszcze z okresu późnoromańskiego. Górna część wieży jest efektem zmian wprowadzonym w stylistyce renesansowej. Nowożytna jest także kruchta północna i wieżyczka schodowa, natomiast kruchta południowa przy prezbiterium została częściowo przebudowana.
Spośród średniowiecznego wyposażenia kościoła w prezbiterium ustawiona jest bogato zdobiona chrzcielnica z 1472 roku, wykonana przez ludwisarzy ze Spiskiej Nowej Wsi. W nawie północnej umieszczony jest ołtarz z gotyckimi tablicowymi obrazami z lat 1470-1480. Zachował się również ołtarz główny z początku XVI wieku, uznawany za jedno z pierwszych dzieł mistrza Pawła z Lewoczy. Pod chórem ustawione zostały późnogotyckie stalle z 1518 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Lukáčová E., Sakrálna architektúra na Slovensku, Komárno 1996.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.