Historia
Pierwszą budowlę sakralną na wzgórzu Rematin wznieść mieli w XII wieku benedyktyńscy pustelnicy, co wyjaśniałoby wezwanie św. Idziego, patrona pustelników, nadane późniejszemu kościołowi, a także nazwę wzgórza. Następnie imię patrona świątyni przeszło na wieś, nazwaną od francuskojęzycznej wersji imienia Idzi (Gilles). Murowany, późnoromański kościół wzniesiono nad osadą około drugiej ćwierci XIII wieku. Uzyskał on niewielkie rozmiary, typowe dla średniowiecznej wsi, ale wyjątkowo bogaty portal wejściowy, przypuszczalnie utworzony na skutek powiązań Iliji z benedyktynami z klasztoru w Hronský Beňadik (być może przeznaczony był pierwotnie dla innej budowli). Po raz pierwszy kościół odnotowany został w źródłach pisanych w 1266 roku, w dokumencie określającym granice miejscowych dóbr ziemskich. W 1734 roku do kościoła dobudowana została drewniana wieża, po 1779 roku zastąpiona murowaną. W tym samym czasie wzniesiona została też zakrystia na miejscu starszego aneksu. W latach 80-tych i 90-tych XX wieku przeprowadzane były remonty i badania zabytku.
Architektura
Kościół zbudowany został na wzgórzu dominującym nad położoną na południowym – zachodzie wsią. Pierwotnie składał się z prostokątnej w planie pojedynczej nawy oraz węższej od niej, półkolistej apsydy po stronie wschodniej. Po północnej stronie apsydy znajdowała się pierwotnie budowla, utożsamiana niekiedy z pustelnią lub budynkiem klasztornym, która jednak mogła być zwykłym średniowiecznym ossuarium, z racji dużej ilości znajdowanych w pobliżu kości.
Wejście do kościoła utworzono na osi ściany zachodniej nawy, w monumentalnym, wyjątkowo okazałym portalu, nietypowym dla budowli z niedużej wsi, która nie posiadała żadnych innych wyróżniających się elementów. Otrzymał on formę uskokową z półkoliście zamkniętymi archiwoltami i tympanonem. W uskoki włożono kolumienki podtrzymujące profilowany gzyms, na którym znalazły się archiwolty. Prawa i lewa strona otrzymały odmienne zdobienia, bowiem od północy na gzymsie i kapitelach ukazano przeplatające się wici z liśćmi i motywem ptaka lub smoka, a na południowym gzymsie poziome profilowanie i kielichowate kapitele z liśćmi zdobionymi pąkami i drobnymi wgłębieniami. Portal posiadał też różne szerokości uskoków (70 cm po stronie północnej, 50 cm po stronie południowej), przez co płaszczyzna samego portalu nie była równoległa do zachodniej ściany nawy. Być może był to efekt zaplanowany, wytłumaczalny wymogami empiryzmu optycznego i położeniem kościoła w stosunku do otaczającego krajobrazu. Znajdując się na wzgórzu, otoczony był on od południa i wschodu wysokimi stokami, najczęściej natomiast oglądany z doliny ze wsi Ilija na południowym – zachodzie. Do tego widoku mógł zostać dostosowany portal, lekko zwrócony w kierunku południowym, dzięki czemu całość była bardziej wyrazista wizualnie.
Wnętrze kościoła oświetlały obustronnie rozglifione, wąskie otwory okienne o półkolistych zamknięciach. Nawa prawdopodobnie przykryta była drewnianym stropem lub posiadała otwartą więźbę dachową, natomiast nad apsydą znajdowała się koncha. Obie części rozdzieliła arkada tęczy z nieprofilowaną, półkolistą archiwoltą osadzoną na gzymsach impostowych. Około drugiej połowy XIV wieku ściany kościoła i arkadę pokryto barwnymi malowidłami figuralnymi.
Stan obecny
Kościół od strony zewnętrznej wygląda dziś niczym zwykła, nowożytna budowla, za wyjątkiem wschodniego okna apsydy pozbawiona średniowiecznych detali architektonicznych i jedynie układem nawiązująca do budowli romańskich. Wieża jest w całości konstrukcją barokową, znacznie powiększone i przekształcone zostały prawie wszystkie okna, od południa przebito nowe wejście. Prawdziwy skarb kryje się dopiero we wnętrzu przyziemia wieży, gdzie zobaczyć można jeden z najwspanialszych późnoromańskich portali na terenie Słowacji. Niestety w jego uskokach nie zachowały się wszystkie kolumienki, uszkodzony został cokół a większość elementów jest zwietrzała. Wewnątrz nawy na północnej ścianie i arkadzie tęczy zachowały się pozostałości polichromii z okresu gotyku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cengel P., Kostol v Iliji, Košice 2012.
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.
Pomfyová B., Ranostredoveké kláštory na Slovensku: torzálna architektúra – torzálne poznatky – torzálne hypotézy, „Archæologia historica”, 40/2015.
Smoláková M., Neskororománsky portál kostola sv. Egídia v Iliji, „Archæologia historica”, roč. 22, č. 1, 1997.