Historia
Zamek hrušovski został zbudowany prawdopodobnie przez przedstawicieli rodu Csáków (Čáków), w latach 70-tych lub najpóźniej na początku lat 80-tych XIII wieku, w celu zabezpieczenia południowej granicy ich dominium. W źródłach pisanych zamek w Hrušovie po raz pierwszy wspomniany został w 1316 roku, nie licząc pośredniej wzmianki ze sfałszowanego dokumentu z 1293 roku. Biorąc pod uwagę, że najstarsze drewno użyte przy budowie zamku wydatowano dendrochronologicznie na lata 1273-1278, fundatorem budowli mógł być królewski stolnik Štefan Čák, który w latach 70-tych XIII wieku tworzył domenę majątkową na terenie żupy Tekovskiej i stał się właścicielem nieodległych osad Topoľčianky oraz Veľké Uherce.
Następcą Štefana Čáka i jego braci Matúša II oraz Petra I został syn Petra, węgierski palatyn Matúš Čák (Máté Csák), od początku XIV wieku prowadzący niezależną politykę w stosunku do węgierskiego króla Karola Roberta. Jego główna siedziba znajdowała się na zamku w Uhrovcu, a następnie od 1296 roku w Trenčínie, dlatego Hrušovem zarządzał burgrabia, czy też kasztelan, a zarazem dalszy krewny Matúša, odnotowany w dokumencie z 1316 roku Ladislav z Hrušova. Po śmierci Čáka i upadku jego władztwa w 1321 roku, Hrušov przeszedł w ręce królewskie. Jego znaczenie znacznie wzrosło, ze względu na rozwój górnictwa złota na terenie podległego majątku, dlatego około połowy XIV wieku zamek mógł zostać rozbudowany pod nadzorem królewskich kasztelanów. Niewykluczone jednak, że pierwsze prace nad powiększeniem i wzmocnieniem Hrušova, prowadzono już za czasów Matúša Čáka w pierwszej ćwierci XIV stulecia.
Od 1369 roku zamek wielokrotnie zmieniał właścicieli. Należał między innymi do ostrzychomskiego arcybiskupa oraz wielu rodzin szlacheckich: Levickich, Perenyich, Bebeków i Zapolyów. W połowie XV wieku ówczesny właściciel Koloman z Topoľčianek miał dokonać napraw zniszczonego zamku. Po połowie XVI wieku, będąc w rękach Jana z Topoľčianek, został przebudowany w duchu renesansu, stając się obiektem zarówno reprezentacyjnym, jak i obronnym. Ostatnie większe zmiany budowlane wprowadził w drugiej połowie XVII wieku Ladislav Rákoczi, przedstawiciel rodu posiadającego Hrušov od 1624 roku. Między innymi założył on rozległe przedzamcze z trzech stron średniowiecznej budowli. Kres funkcjonowania zamku przyniosło powstanie antyhabsburskie, na skutek którego w 1708 roku został zdobyty i zniszczony przez wojska cesarskie. Od całkowitej degradacji uchroniła go konserwacja prowadzona w latach 1928-1930.
Architektura
Zamek zbudowany został na niezbyt wysokim, ale chronionym skalistymi skarpami wzniesieniu, będącym częścią kulminacji obszernego i wysokiego wzgórza. Dostęp na wzgórze chroniony był stromymi, zalesionymi stokami od strony wschodniej i południowej. Nieco łagodniejsze zbocza zachodnie i północno – zachodnie umożliwiały utworzenie drogi dojazdowej z doliny, którą w stronę południową biegł szlak do Nitry, a w stronę północną do Žiliny. Skalisty szczyt wzgórza, będący podstawą najstarszej części zamku, zabezpieczał budowlę pionowymi skarpami z trzech stron. Jedynie od południowego – zachodu pozbawiony ostańców i dużych narzutowych głazów stok, pozostawiał miejsce na podzamcze i drogę dojazdową do rdzenia zamku.
Pierwotnie zamek był budowlą bezwieżową, z obroną ograniczającą się do obwodu muru o grubości około 1,7 metra i wysokości około 10 metrów do poziomu umieszczonego na odsadzce chodnika straży. Mur ten otaczał owalny w planie obszar o wymiarach około 26 x 22 metry i tworzył mały dziedziniec ze stopniowo formowanymi zabudowaniami, przystawianymi do jego wewnętrznej elewacji. Spośród nich najstarszym był dwuskrzydłowy dom po stronie południowo – wschodniej. Brama znajdowała się po stronie zachodniej w niewielkim załamaniu muru, lecz droga do zamku wiodła od północy, przez co lekko wznoszącą się spiralą otaczała założenie od południa i wschodu. Przebiegała między innymi przez niewielkie podzamcze na południowym – zachodzie, zabezpieczone własnym murem połączonym z rdzeniem zamku. Mur podzamcza był porównywalnej grubości do muru rdzenia zamku i obejmował zaoblony obszar w odległości do około 11 metrów od skały na której znajdował się zamek górny. Przed podzamczem utworzono suchą fosę, oddzielającą zamkowe mury od skalnego grzbietu na południowym – zachodzie.
W początkach XIV wieku po południowo – zachodniej stronie zamku górnego wzniesiono zaokrągloną, wyjątkowo nieregularną w planie wieżę, z ostrogą od strony skalnego grzebienia, skierowaną w kierunku podzamcza i drogi dojazdowej. Wieżę usytuowano w większości przed murem obwodowym zamku górnego, tak że na 9 metrów wchodziła w obszar podzamcza, zajmując jednocześnie do 8 metrów na terenie zamku górnego, częściowo w miejscu starszego budynku mieszkalnego. Posiadała maksymalną długość 17 metrów i szerokość 10 metrów, z murami na poziomie przyziemia tak masywnymi, że pozostawiały w środku jedynie kolistą przestrzeń o średnicy zaledwie 2,2 metra. W jej wnętrzu znajdował się kanał na nieczystości, ciemna komora mogła więc służyć za celę więzienną. Powyżej znajdowało się pomieszczenie, wtórnie wyposażone w kominek i wnękę okienną z sediliami, być może przeznaczone dla strażników. Nad nim funkcjonowały jeszcze co najmniej dwie kondygnacje. Zadaniem wykonanej z tufowych ciosów ostrogi miała być ochrona przed pociskami.
Wraz z budową wieży, w XIV wieku bramę zamku górnego poprzedzono przyległym do niej niewielkim przedbramiem szerokości 6 metrów i długości 15 metrów, dostępnym za pomocą ostrołucznego portalu. W dalszej kolejności powstały nowe obwarowania na podzamczu, które nieco poszerzono w stronę zachodnią. Po stronie południowej wzniesiono mur sąsiadujący ze stromą, skalną skarpą starszego rowu fosy. Utworzył on parcham wokół wieży z ostrogą, którym początkowo poprowadzona mogła być od wschodu droga dojazdowa do zamku. Spośród wewnętrznych zabudowań, które stopniowo formowały się wokół niewielkiego centralnego dziedzińca zamku górnego, powstały kolejne skrzydła po stronie północnej i wschodniej. Wzniesiono też zapewne gospodarcze budynki o konstrukcji drewnianej na przedzamczu.
W XV wieku rdzeń zamku oraz jego część zewnętrzna zostały otoczone kolejnym pierścieniem muru obronnego, poprowadzonego z każdej strony za wyjątkiem odcinka północnego, gdzie zamek chroniły strome, skaliste klify. Nowy mur o grubości jedynie 0,7-0,9 metra miał lekko zakrzywiony przebieg i wyznaczał parcham o szerokości od 2 do 7 metrów. Ze względu na ukształtowanie terenu, jego południowa i zachodnia część znajdowała się około 5 metrów niżej niż pozostała część międzymurza, łagodnie wznosząca się w kierunku wschodnim i północnym. W najwęższej południowej części miedzymurza umieszczono poprzeczną ścianę z bramą regulującą ruch w obrębie parchamu. Od tego miejsca południowo – zachodni prosty odcinek zewnętrznego muru ciągnął się na długości 24 metrów wzdłuż wewnętrznego zbocza starego rowu. Na zachodnim krańcu mur wyginał się w kierunku północno – wschodnim i w sąsiedztwie starszego przedbramia zamku górnego wyznaczał najniżej położoną część parchamu o długości 24 metrów i szerokości do 5 metrów. W części tej wybudowano w północnym narożniku murowany budynek o prostokątnym wnętrzu wielkości 6 x 4 metry. Niedługo później podobną budowlę na planie trapezu i wymiarach 6 x 5-6 metrów wstawiono w południowo – zachodni narożnik parchamu. Jej przyziemie podzielone było na dwie podsklepione komory, doświetlone dwoma szczelinami od wschodu i dostępne z poziomu międzymurza. Wysokość budynku ze względu na cienkie mury raczej nie przekraczała znacznie korony sąsiedniego muru obronnego. Mógł on sąsiadować z nową zewnętrzną bramą wjazdową do zamku i pełnić w stosunku do niej funkcje pomocnicze.
U schyłku średniowiecza przebudowano zamek górny, którego zabudowa została podwyższona i z czasem pozbawiona walorów obronnych, przy czym stara wieża główna została zabezpieczona statycznie za pomocą masywnej zachodniej przypory. Problemów ze statyką nie udało się jednak usunąć, co ostatecznie doprowadziło do rozebrania w XVI wieku górnych pięter wieży, wkomponowania jej w późnogotycką zabudowę i podparcia podstawy dwoma dodatkowymi filarami. Ponadto po stronie północno – wschodniej na skalistym stoku wzniesienia zbudowano nowy budynek mieszkalny, z powodu braku miejsca na dziedzińcu wysunięty poza obwód głównego obwodu obronnego. Jeszcze pod koniec XV wieku zewnętrzny mur parchamu od wschodu wzmocniono półkolistą, otwartą od strony wewnętrznej basztą o zewnętrznej średnicy 6 metrów, a południowo – zachodni narożnik parchamu wraz z sąsiednim budynkiem nadbudowano i zwieńczono drewnianym gankiem. Po wzmocnieniu murów najniższej kondygnacji budynku utworzono jego dwie kolejne kondygnacje murowane i prawdopodobnie także najwyższą kondygnację drewnianą lub szachulcową. Powstała w ten sposób czteropiętrowa wieża narożna, górująca nad bramą wjazdową do zamku. Następnie w XVI wieku w południowym narożniku obwarowań zewnętrznego muru obronnego powstała owalna basteja.
Stan obecny
Zamek zachował się w postaci czytelnej trwałej ruiny, warto jednak pamiętać, że przed zniszczeniem przeszedł znaczne renesansowe i następnie barokowe przekształcenia, które częściowo zatarły jego średniowieczną bryłę, a także powiększyły o pochodzący z XVII wieku trzeci obwód muru obronnego i nowożytne zabudowania na obszarze wschodniej części parchamu z XV wieku. Obecnie ruiny poddawane są kompleksowym badaniom architektoniczno-archeologicznym, porządkowane i restaurowane dzięki „Stowarzyszeniu średniowiecznego dziedzictwa architektonicznego regionu Nitra-Leustach”. Wstęp na ich teren jest wolny, lecz po zakończeniu prac być może zostaną wprowadzone płatne bilety.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bielich M., Blahová, Bóna M., Šesť rokov výskumu na hrade Hrušov pri Zlatých Moravciach, „Archæologia historica”, roč. 49, 2/2024.
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.