Historia
Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o osadzie Dobrá Niva (niem. Döbring, węg. Dobronya) pierwotnie zwanej Dobruna, zapisana została w 1254 roku, kiedy to król Bela IV potwierdził jej mieszkańcom, niemieckim osadnikom, prawa i przywileje. Górnicy przybyli z nadzieją na wzbogacenie się na złożach kruszców, takich jak w nieodległej Banskiej Štiavnicy, które jednak nie zostały aż w tak dużej ilości odnalezione. Pomimo tego w rozwijającym się mieście wzniesiono jakiś czas po 1241 roku okazały kościół parafialny. Wzorem dla niego były kościoły starszych pobliskich miast górniczych, na czele z farą Krupiny.
W pierwszej połowie XIV wieku bryłę kościoła powiększono o zakrystię. Była to jedyna większa rozbudowa w okresie średniowiecza. Pierwsze nowożytne zmiany w wystroju i wyposażeniu kościoła mogły mieć miejsce z powodu przejęcia budowli w 1561 roku przez protestantów. Na stan kościoła zapewne wpłynęły też wyjątkowo częste najazdy wojsk tureckich na miasto w drugiej połowie XVI wieku, przeprowadzane w 1559, 1568 i 1575 roku. W 1598 roku prawie cała osada miała zostać spalona, dlatego w pierwszej połowie XVII wieku przykościelny teren ufortyfikowano, z obawy przed kolejnymi tureckimi zagonami.
Na początku drugiej połowy XVII wieku założono sklepienie nad korpusem nawowym kościoła, co spowodowało przysłonięcie okien clerestorium i konieczność podparcia korpusu przyporami. Następnie w XVIII stuleciu wnętrze budowli uległo barokizacji, od zewnątrz zaś dostawiono kruchtę. W 1777 roku przestano urządzać pogrzeby przy kościele, przenosząc cmentarz poza mury obronne. W 1797 roku Dobrá Niva spustoszona została przez pożar. Uszkodzeniu uległ też kościół wraz z wyposażeniem wnętrza, wieżą oraz dachami. W kolejnych latach przeprowadzono konieczne naprawy. Ostatnie większe prace remontowe miały miejsce w 1965 roku.
Architektura
Kościół św. Michała zbudowany został wzorem innych miast górniczych (Krupina, Banská Štiavnica, Gelnica) na zboczu wzgórza górującego nad miastem, gdzie stanowił widoczną z dalekiej odległości dominantę Dobrej Nivy (miejscowy zamek znajdował się w sporym oddaleniu po stronie północnej). Podobnie jak w innych dużych miastach regionu uzyskał formę trójnawowej bazyliki, z nawą główną (23,5 x 8,5 metra) zakończoną na wschodzie czworobocznym prezbiterium, a nawami bocznymi (18,3 x 3 metry) zamkniętymi drobnymi, półkolistymi apsydami. Nawa główna uzyskała wysokość 9,5 metra, przy wysokości naw bocznych sięgającej 4,6 metra. Po stronie zachodniej w korpus wtopiono czworoboczną, masywną i zarazem wysoką wieżę. Ponadto w pierwszej połowie XIV wieku od północy dostawiona została zakrystia.
Oświetlenie kościoła pierwotnie zapewniały wąskie okna szczelinowe o obustronnych rozglifieniach, osadzone w półkoliście zamkniętych wnękach. Otwory takie doświetlały od wschodu apsydy oraz od północy i południa nawy boczne. Podobne, ale nieco szersze okna umieszczone zostały w nawie głównej. Wieżę na dwóch najwyższych kondygnacjach przepruto z każdej strony dwudzielnymi przeźroczami (biforiami). Każde przeźrocze stanowiły półkoliste otwory rozdzielone filarkami z kostkowymi kapitelami i cokolikami. Główne wejście do kościoła umieszczono od zachodu, w bardzo prostym, półkoliście zamkniętym portalu.
Wewnątrz kościoła sklepionymi przestrzeniami było prezbiterium oraz przedsionek zachodni. Założono tam surowe sklepienia krzyżowe o pozbawionych profilowania, masywnych żebrach, przecinających się bez pośrednictwa zworników, osadzonych na wysoko zawieszonych, prostych wspornikach. Apsydy tradycyjnie przykryto konchami, natomiast korpus początkowo mógł posiadać jedynie drewniane stropy. Podział na nawy zapewniły masywne, czworoboczne filary z półkolistymi arkadami opadającymi na zaoblone gzymsy.
Stan obecny
Kościół w większości zachował bryłę i układ przestrzenny z okresu późnoromańskiego. Nie zachowała się jedynie północna apsyda przy nawie bocznej, zaś korpus jest dziś podparty nowożytnymi przyporami, na skutek założenia nowożytnych sklepień w nawach. Z tego też powodu podwyższone dachy naw bocznych sięgają dziś okien w strefie clerestorium. Niestety okna kościoła w dużej części zostały powiększone i przekształcone w okresie baroku. Oryginalne zachowały się w apsydzie, w zachodnim przęśle nawy południowej i w nawie głównej. Ponadto widoczne są romańskie przeźrocza na dwóch kondygnacjach wieży, a zachodnie wejście dostępne jest prostym, romańskim portalem. Spośród sklepień pierwotne znajdują się w prezbiterium, pomieszczeniu w przyziemiu wieży oraz w apsydzie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Hojčková A., Klasová Z., Pamiatková zóna Dobrá Niva. Zásady ochrany pamiatkového územia, Banská Bystrica 2015.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.