Historia
Okolice wsi Diakovce (węg. Deáki) weszły w posiadanie zakonu benedyktynów z opactwa Pannonhalma na początku X wieku. W 1093 roku król Władysław I potwierdził pierwotną darowiznę w dokumencie, w którym odnotowano, że w dobrach Diakovce znajdował się sad, dwa stawy i las. Wszystkie donacje dla klasztoru potwierdził papież Paschalis w 1102 roku, w bulli zawierającej po raz pierwszy informację o kościele klasztornym Najświętszej Marii Panny w Diakovcach, wówczas zwanych Váh („ecclesia Sancte Marie in Uuaga”). Niewykluczone, że już w tym czasie mnisi z Pannonhalmy posiadali dom zakonny w obrębie miejscowego folwarku (grangi), i że w jego skład wchodził romański kościół. Kaplica czy też kościół wspomniana została także w 1214 roku („capella Sancte Marie”) i 1215 roku (ecclesie Sancte Marie), kiedy opat Pannonhalmy i arcybiskup ostrzyhomski spierali się o jej dziesięciny. Istnienie klasztoru filialnego w Diakovcach wiarygodnie poświadczone zostało jednak dopiero w bulli papieża Grzegorza z 1228 roku. Bulla odnotowała wówczas konsekrację nowo wybudowanego (lub ewentualnie przebudowanego) kościoła Najświętszej Marii Panny, dokonaną przez biskupa Jakuba z Nitry.
Konwent benedyktyński funkcjonował w Diakovcach do końca XVI wieku, kiedy to rozpadł się na skutek problemów finansowych i kadrowych, spowodowanych postępującą reformacją. Już jednak w 1636 roku zabudowania klasztorne wraz z kościołem zostały zwrócone benedyktynom z Pannonhalmy. W kolejnych latach XVII i XVIII wieku przeprowadzali oni naprawy po zniszczeniach spowodowanych tureckimi najazdami oraz modernizowali opactwo w stylistyce barokowej (między innymi założone zostało sklepienie nad przyziemiem wszystkich naw). W 1787 roku klasztor został ostatecznie skasowany w ramach reform józefińskich.
W latach 1872-1875 dawny kościół klasztorny poddany został gruntownej przebudowie według planów architekta Fridricha Schulka, w efekcie której powiększono zabytek o masywną trójnawową bazylikę, dostawioną do pierwotnej fasady zachodniej. Szczęściem w nieszczęściu było odrzucenie alternatywnych projektów przebudowy, które zakładały między innymi wyburzenie wschodnich, romańskich apsyd, na miejscu których powstać miał neogotycki transept. Kolejny większy remont kościoła w Diakovcach przeprowadzono w latach 1938-1941. Dotyczył on głównie wystroju wnętrza i wyposażenia świątyni. Ostatnie prace renowacyjne przy kościele miały miejsce w latach 90-tych XX wieku.
Architektura
Romański kościół klasztorny był krótką, trójnawową budowlą bez transeptu, zakończoną po stronie wschodniej trzema półkolistymi, ustawionymi w rzędzie apsydami, przy czym jedną większą apsydę utworzono na przedłużeniu nawy głównej, a po jednej mniejszej na zakończeniu węższych naw bocznych. Po stronie zachodniej fasadę kościoła stanowiła para czworobocznych wież. Całość wzniesiona została z cegły, łącznie z detalami architektonicznymi. Zabudowania klauzury znajdowały się po północnej stronie kościoła, tam też do nawy przystawiona została zakrystia. Od południa przy zachodniej części korpusu usytuowana została romańska kaplica św. Stefana, składająca się z prostokątnej w planie nawy i podkowiastej apsydy. Co najmniej od końca XIII wieku całe założenie klasztorne miało być chronione obwarowaniami.
Od strony zewnętrznej elewacje kościoła opięte były lizeno – przyporami. Na wschodnich apsydach lizeny utworzyły wraz z fryzem arkadkowym półkoliście zamknięte wnęki, ale za wyjątkiem apsydy północnej dekoracja nie została utworzona równo. W apsydzie środkowej i południowej doszło do rozjechania większości lizen z dolnymi częściami fryzu, które nie zostały przez to połączone. Oświetlenie kościoła pierwotnie zapewniały wąskie okna, osadzone w półkoliście zamkniętych wnękach. Główne wejście przypuszczalnie znajdowało się na osi fasady zachodniej, a kolejny, półkoliście zamknięty portal łączył się z klauzurą po stronie północnej. Osobne wejście z zewnątrz posiadała także kaplica św. Stefana.
W przyziemiu masywu wieżowego kościoła utworzona została podsklepiona kruchta, otwarta arkadami do nawy. Układ ten powtórzono na piętrze masywu, gdzie znajdowała się empora. Tym jednak co czyniło kościół w Diakovcach budowlą niezwykłą, było utworzenie ponad trójnawowym przyziemiem korpusu tzw. górnego kościoła, podobnie jak część dolna trójnawowego. Mury międzynawowe górnego kościoła przeprute zostały rytmem niewielkich uskokowych arkad z przejściami i nisz, natomiast zachodnie wieże otwarte zostały do wnętrza piętra arkadami. Na wschodzie nawę główną zakończono podobnie jak w przyziemiu – dużą apsydą. Apsydom naw bocznych parteru odpowiadały natomiast na piętrze zredukowane wnęki odcinkowe. Nie ma pewności czy obie kondygnacje początkowo rozdzielał drewniany strop, czy też halowy kościół dolny był podsklepiony. Nie wiadomo również czy dwukondygnacyjny układ powstał w ramach jednej akcji budowlanej z początku XIII wieku, czy też dokonano wówczas przebudowy starszej budowli z XII wieku (brak pod tynkami śladów na murach wskazywałby raczej na jednofazową budowę kościoła).
Przestrzeń górnego kościoła służyła jako kaplica pod wezwaniem św. Marcina, a być może także miała charakter refugialny, pełniąc rolę schronienia na wypadek zagrożenia. Przypuszczalnie piętro służyło także jako mieszkanie dla mnichów. W nawach bocznych można było urządzić dormitorium w postaci cel klasztornych dla pojedynczych zakonników. Za taką możliwością przemawiałby fakt, że nawy nie zostały oddzielone od siebie na piętrze filarami i arkadami, jak to miało miejsce na parterze, ale ścianami, w których utworzono mniejsze przejścia, przeplatane miejscami siedzącymi od strony nawy głównej. Prawdopodobnie piętro łączyło wiele rożnych funkcji, przy czym sakralna z pewnością skupiona była na środkowej apsydzie, pokrytej od wewnątrz ściennymi malowidłami.
Układ dwukondygnacyjnego kościoła romańskiego był na średniowiecznych Węgrzech wyjątkowy, ale posiadał analogie na terenie Bawarii i Górnego Palatynatu w romańskich halach z XII wieku. Odległym przykładem był także kościół klasztoru benedyktynów w Canigou w południowo – zachodniej Francji, zbudowany w XI wieku. Ponadto w macierzystym klasztorze Pannonhalma nad północną nawą kościoła znajdowała się długa sala, która pierwotnie była przeznaczona do zamieszkania, zaś w węgierskim Dömölk mnisi z miejscowego opactwa mieli zbudować trzy cele między sklepieniem a dachem kościoła.
Stan obecny
Kościół Najświętszej Marii Panny wraz z kaplicą św. Stefana jest jedyną zachowaną do dziś częścią klasztoru. Mimo późniejszych przekształceń, zwłaszcza barokowych z XVIII wieku i neoromańskich z XIX stulecia, stanowi jeden z głównych na Słowacji przykładów średniowiecznej architektury klasztornej i romańskiej z cegły, a co więcej wyróżnia się nietypowym układem wnętrza. Największe zmiany nowożytne, które wpłynęły na średniowieczną bryłę, to przede wszystkim przedłużenie budowli po stronie zachodniej o neoromańską bazylikę i podwyższenie romańskich wież, przy czym przedłużenie spowodowało wyburzenie romańskiej empory i części przyziemia jeden z wież. Zburzona została także w XIX wieku stara zakrystia po stronie północnej, na miejscu której znajduje się dziś nowożytna wraz ze schodami na piętro. Wewnątrz efektem nowożytnych prac budowlanych jest widoczne dziś sklepienie dolnej kondygnacji oraz cały wystój wraz z detalami architektonicznymi. Jedynie na piętrze zachowały się pierwotne wnęki, arkady i malowidła w głównej apsydzie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Farbaky-Deklava L., Reconstruction of the church of Deáki/Diakovce: a change of generations in monument conservation, „Monumentorum tutela”, 30/2020.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.
Pomfyová B., Ranostredoveké kláštory na Slovensku: torzálna architektúra – torzálne poznatky – torzálne hypotézy, „Archæologia historica”, roč. 40, č. 2, 2015.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.