Historia
Człowiek po raz pierwszy osiedlił się w Devínie w piątym tysiącleciu p.n.e., a pierwsze elementy obronne, rozbudowane następnie przez Celtów do formy oppidium, powstały w drugim tysiącleciu p.n.e. W okresie rzymskim na miejscu późniejszego zamku znajdował się rzymski posterunek graniczny. Obecność rzymian zakończyła się około 400 roku n.e., kiedy to Limes Romanus jako północna granica Cesarstwa Rzymskiego stopniowo przestał istnieć. Pierwsza pisemna historyczna wzmianka o Devínie odnotowana została w 894 roku. Stanowił on wtedy część Państwa Wielkomorawskiego, po którego upadku został włączony do uformowanego w początkach X wieku państwa węgierskiego, stając się jego twierdzą graniczną. Wzmianka pisemna z 1223 roku przekazała, że Devín przeszedł wówczas w ręce austriackiego księcia Leopolda II z rodu Babenbergów, który osiedlił w jego pobliżu Niemców. Już jednak w 1233 roku gród został zniszczony na skutek najazdu księcia styryjsko – austriackiego Fryderyka II Bitnego.
Kamienny, średniowieczny zamek zbudowany został prawdopodobnie w połowie XIII wieku na miejscu starszego grodu. W okresie tym wciąż służył jako twierdza graniczna państwa węgierskiego. Pierwsza pisemna wzmianka o nim pojawiła się w 1271 roku, w związku z wojną czesko – węgierską z Przemysłem Ottokarem II. Podczas inwazji na Węgry, szybkim atakiem czeski władca zdobył Devín. Dalszych zniszczeń zamek doznał latem 1273 roku, po wybuchu nowej wojny czesko-węgierskiej. Po tych wydarzeniach musiał zostać odbudowany przez węgierskiego władcę, gdyż odnotowano go 1288 roku w akcie darowizny króla Władysława IV Kumańczyka, w którym określono zachodnią granicę jako po „ziemie naszego zamku Devín” („terras castri nostri Dywen”). W 1301 roku, w trakcie kryzysu po wymarciu dynastii Arpadów, zamek zajął Rudolf austriacki, przez co przez 20 lat zamkiem zarządzali naprzemiennie burgrabiowie królewscy i graf Oto, syn Rüdigera z Telesprun. Przygraniczne tereny na stałe dla węgierskiej Korony odzyskał dopiero w 1322 roku król Karol Robert, w zamian za pomoc udzieloną Austriakom w bitwie pod Mühldorfem.
W 1411 roku, w czasach notorycznie cierpiącego na brak funduszy Zygmunta Luksemburczyka, zamek posiadał w zastawie Austriak Hering Lessel. Trzy lata później wykupił go palatyn Nicholas z Gorjan (Gary), w czasach którego z powodu niewystarczającej ilości pomieszczeń mieszkalnych, dokonano gotyckiej przebudowy i rozbudowy zamku. Prace budowlane kontynuował syn Nicholasa, Ladislav oraz nowi właściciele, którymi po 1460 roku byli przedstawiciele rodu Svatojurskich (ze Sv. Jura i Pezinka). Na początku drugiej ćwierci XVI wieku panami na zamku stała się rodzina Batorych (Báthori), która przesiedliła do Devína Chorwatów ze swoich włości zajętych przez Turków.
W 1527 roku zbrojny oddział muzułmanów próbował bezskutecznie zająć zamek. Kolejny atak na zamek, tym razem zakończony jego zdobyciem, przeprowadzili w 1616 roku zbuntowani poddani Jana Keglevića oraz w 1620 roku wojska Gábora Bethlena w trakcie antyhabsburskiego powstania. Aby bardziej zabezpieczyć Devín, cesarz podarował go możnemu Nicholasowi Pálffy, którego potomkowie posiadali zamek aż do 1932 roku, kiedy to został wykupiony przez Słowaków. W 1809 roku zamek został wysadzony w powietrze przez wojska napoleońskie i od tego czasu pozostawał w ruinie. Od 1961 roku stały się one dostępne dla zwiedzających, jednak w latach 80-tych część zamku była zamknięta z powodów politycznych. Granica z Austrią poprowadzona została tuż za skałą zamkową i komunistyczne władze bały się, że ktoś mógłby podjąć próbę ucieczki.
Architektura
Gród a następnie zamek wzniesiono przy ujściu rzeki Morawy do Dunaju, dzięki czemu chroniony był z dwóch stron barierą wodną. Co więcej pod budowę wybrano skaliste wzniesienie o wysokich i stromych skarpach, na zachodzie opadających do Morawy, a na południu ku Dunajowi. Po stronie północnej i częściowo wschodniej ochronę wzmacniały podmokłe tereny zalewowe. Najdogodniejsza droga dojazdowa wiodła od północnego – wschodu, gdzie obszar w miarę płaskiego terenu oddzielał wzgórze zamkowe od wysokiego szczytu zwanego Devínska Kobyla.
Wielkomorawski gród zajmował rozległy obszar chroniony ziemnym wałem i przekopem. Jego wewnętrzną zabudowę stanowiły drewniane domostwa oraz kamienny budynek. Budynek ten wzniesiony był mniej więcej w środkowej części założenia, na planie prostokąta z trzema półkolistymi apsydami po stronie wschodniej tworzącymi kształt krzyża. Wnętrze jego zachodniej części mogło być podzielone trzema ściankami działowymi lub lekkimi przegrodami albo lizenami. Z pewnością wschodnia część budynku z apsydami pełniła rolę kościoła, zachodnia natomiast albo była także przestrzenią sakralną, albo służyła jako palatium. Po podboju węgierskim gród funkcjonował w nieco skromniejszej formie, lecz część jedno i dwuprzestrzennych domostw posiadała już kamienne ściany łączone glinianą zaprawą. Kościół wielkomorawski co prawda już wówczas zaniknął, lecz mieszkańcom służyła od XI wieku kamienna rotunda.
Zamek średniowieczny miał nieregularną formę, dostosowaną do kształtu najwyższej skały zamkowej. Przypuszczalnie jego najstarszym elementem była wieża na planie nieregularnego sześcioboku, usytuowana w południowo – zachodnim narożniku skalnego wzniesienia, po której północnej stronie znajdował się niewielki dziedziniec. Najdłuższy, 17 metrowy bok wieży o grubości 2 metrów skierowany był na północ. W południowo – zachodniej części skały funkcjonowała także wieża na planie zbliżonym do kwadratu o boku 6 metrów i grubości muru 1,5 metra. Jako najstarsza murowana część, mogła to być rzymska strażnica, zanikła już w chwili budowy zamku średniowiecznego. Jej relikty zostały włączone w mury wieży sześciobocznej.
W kolejnej fazie, po usunięciu wieży sześciobocznej, obronę zamku zapewniał wieloboczny, z grubsza deltoidalny w planie, lekko wydłużony na osi południowy – zachód, północy – wschód mur obronny. Jego wielobocznie załamany obwód zakreślał nieco większy niż pierwotny dziedziniec, o wymiarach w planie 33 x 25 metrów. Grubość muru wahała się od 1,6 do 2,2 metra, przy czym największa była w miejscach najbardziej narażonych na atak. Furta wejściowa znajdowała się po stronie północnej, a pomieszczenia mieszkalne usytuowano w skromnych budynkach przystawionych do wewnętrznych ścian muru obwodowego. Zapewne jeszcze w XIII wieku w północno – wschodniej części dziedzińca wzniesiona została zaoblona, nieregularna w planie wieża o grubości muru co najmniej 1,3 metra, prawdopodobnie zwrócona w stronę drogi dojazdowej do zamku „ostrzem” (ostrogą), czyli narożnikiem uformowanym pod tak ostrym kątem by mógł niwelować skutki wrogiego ostrzału. Wieżę wzniesiono z łamanego kamienia, ale ostrogę wzmocniono ciosanymi kwadrami. Była to budowla wolnostojąca, choć umieszczona bardzo blisko, zaledwie 40 cm od wschodniego odcinka muru obwodowego. Posiadała ona średnicę zewnętrzną 9,3 metra, a w jej wnętrzu znajdowało się jedno z wejść do jaskiń jakie natura wyżłobiła w skalnym klifie. Drugie wejście do jaskiń otwierało się po południowej stronie wieży. Po stronie południowo – zachodniej natomiast najpewniej znajdował się budynek mieszkalny, umieszczony w najbezpieczniejszym miejscu zamku nad skalnymi skarpami, chroniony torsem wieży z ostrogą.
Pod koniec XIII wieku lub na początku XIV wieku nieduży zamek powiększono o obwiedziony własnym murem obronnym przygródek, położony na niższym tarasie po stronie północno – wschodniej i wschodniej. Półkolisty portal wejściowy na jego teren, a więc zarazem bramę do całego zamku, umieszczono po stronie wschodniej. W jego pobliżu po obciosaniu skalnego podłoża dostawiono do muru obronnego jednoprzestrzenne pomieszczenie o wymiarach 4,5 x 6 metra, dostępne przez otwór w ścianie o szerokości 0,8 metra. Na przełomie XIV i XV wieku od strony przygródka dostawiono kolejny mur obronny zakończony na północno – wschodnim cyplu czworoboczną wieżą z bramą. Po stronie zachodniej mur ten kończył się nad nadrzecznymi skarpami czworoboczną, otwartą od wewnątrz basztą. Jednocześnie zamurowany został starszy półkolisty portal wschodni, a przestrzeń dawnego wjazdu przeznaczono na dwuizbową dobudówkę wielkości 15 x 5 metrów, dostawioną na dziedzińcu przy starszym jednoprzestrzennym pomieszczeniu.
W XV wieku Nicholas Garay rozbudował wschodnie podzamcze (zamek średni) które zostało otoczone własnymi murami obronnymi oraz zabezpieczone przekopem o obmurowanych ścianach. W jego południowo-wschodniej narożnej części powstał gotycki pałac o nazwie Garayan, który miał parter i dwa piętra. Pomieszczenia miały płaskie, belkowe sufity, a niektóre były ogrzewane przez kominek. Obok pałacu, po jego zachodniej stronie usytuowano półkolistą, otwartą od wewnątrz basztę, a sam pałac prawdopodobnie był oddzielony od podzamcza w celu zapewnienia większego bezpieczeństwa. Być może jego wschodnia, zaokrąglona część także pełniła funkcję baszty, chroniąc pałac od strony skał przed przekopem. Bramę na zamek średni umieszczono po stronie północnej. Zabezpieczała ją półkolista baszta i poprzedzające ją przedbramię. Ponad zagłębionym w stoku przekopem poprowadzono drewniany most. Mikołaj Garay rozwiązał także problem zaopatrzenia zamku w wodę, zdanego dotąd na stary zbiornik na deszczówkę. Na dziedzińcu zamku średniego, w jego najniższym miejscu, nakazał bowiem wykuć w skale studnię o głębokości 55 metrów.
Rozbudowa zamku dolnego prawdopodobnie została rozpoczęta około połowy XV wieku w czasach Ladislava Garaya. Zaczęto wówczas budowę kamiennego muru obronnego, jednak z powodu zbyt dużych kosztów prac i dużego obszaru do ufortyfikowania, na dużej części obwodu wciąż funkcjonował jeszcze stary ziemny wał z czasów państwa wielkomorawskiego. Wjazd na zamek dolny prowadził przez zachodnią Bramą Morawską, bramą północną i południowo – wschodnią. Wszystkie chronione były przez dwie półkuliste baszty, zbudowane w połowie XV wieku. Na zamku dolnym urządzono zaplecze gospodarcze.
W XVI wieku zamek średni powiększono o nowe budynki gospodarcze i gotycko – renesansowy pałac Batorych. Zamek górny został od strony rzeki wzmocniony basztami artyleryjskimi i wieloboczną wieżą strażniczą zwaną Dziewiczą bądź Mniszą. Umożliwiało to lepszą kontrolę ujścia Morawy i wiodącej u podstawy skały drogi, która została przegrodzona poprzecznym murem z bramą i pełną (bez wewnętrznych pomieszczeń) półokrągłą wieżą. Prawdopodobnie w XVI wieku powstał także pięcioboczny bastion po stronie północnej z którym łączyły się obwarowania zamku dolnego.
Stan obecny
Obecnie na rozległym, otoczonym murem obronnym i posiadającym trzy bramy, zamku dolnym zachowały się ślady rzymskich budynków z III wieku oraz fundamenty wczesnomorawskiego kościoła z IX stulecia. W pobliżu bramy północnej znajdują się także relikty XV-wiecznej strażnicy. Na zamku średnim wyróżniają się pozostałości pałaców Garayów i Batorych. W renesansowym umieszczono wystawę przedmiotów odnalezionych w trakcie wykopalisk. Wzdłuż południowego odcinka muru zachowały się jedynie fundamenty budynków gospodarczych. Po południowej stronie zobaczyć można wieżę strażniczą. Najstarsza część warowni czyli zamek górny pozostaje w stanie ruiny i jest obecnie niedostępna z powodu prowadzonych na niej prac rekonstrukcyjnych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Harmadyová K., Divileková D., Hrad Devín – najnovšie výsledky výskumu na hornom hrade, „Archæologia historica”, roč 36, 1/2011.
Illáš M., Predrománsky kostol na Devíne, „Historický zborník 21”, č. 1, 2011.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.