Historia
Zamek zbudowany został w drugiej połowie XIII wieku, najpewniej w latach 50-tych tamtego stulecia, a najpóźniej w latach 60-tych. Jego fundatorem prawdopodobnie był komes Kazimír z możnego rodu Hunt-Poznan, dla którego Čachtice były siedzibą mieszkalną i obronną, centrum administracyjnym świeżo pozyskanych dóbr, a także jednym z umocnionych punktów chroniących granicę Węgier, a szczególnie doliny Myjavy i rzeki Wag oraz biegnące tamtędy szlaki. Po raz pierwszy zamek odnotowany został w źródłach pisanych w 1276 roku pod nazwą Chehte, która w XIV wieku wyewoluowała do nazwy Tschechte, a później do węgierskiego Csejte (nazwa wywodziła się od starosłowiańskiego imienia Čach lub Čacht, od którego nazwano podzamkową osadę).
W 1273 roku zamek był już na tyle silny, iż jako jeden z nielicznych zdołał odeprzeć wojska czeskiego króla Przemysła II Ottokara. W zamian za dzielną obronę król Władysław IV Kumańczyk trzy lata później obdarzył majątkami synów Kazimíra, Petera i Pangráca. Już jednak pod koniec XIII wieku dobra rodziny Hunt-Poznan znalazły się pod kontrolą węgierskiego możnowładcy Máté Csáka (słow. Matúša Čáka), władającego północną częścią królestwa i skonfliktowanego z nowym królem z dynastii Andegawenów. Rodzina Hunt-Poznan utraciła wówczas nie tylko posiadające duże znaczenie strategiczne Čachtice, ale i zamki Tematín, Bojnice i Prievidza. Csák dzierżył je do momentu upadku i śmierci w 1321 roku, przy czym zamek w Čachticach prawdopodobnie został w początkach XIV wieku gruntownie przebudowany, przy użyciu starszego materiału budowlanego z czasów Kazimíra. Założony został wówczas wczesnogotycki rdzeń zamku, który rozbudowywano w kolejnych stuleciach. Nie wiadomo czy został on odbity przez wojska Karola Roberta przy użyciu siły, czy też doszło do kapitulacji po bitwie pod Rozhanovcami. Już jednak w 1324 roku na zamku siedział królewski kasztelan Tomáš Rúfus. Kolejni kasztelani odnotowywani byli w roku 1354, 1362 i 1375.
Pod koniec XIV wieku zamek dostał się do rąk prywatnych. Mianowicie od 1392 roku Čachtice posiadał wojewoda Ścibor ze Ściborzyc, jeden z najbliższych współpracowników króla Zygmunta Luksemburczyka, który za zasługi dla władcy stał się jednym z najbogatszych magnatów w Królestwie Węgierskim. Co prawda główną siedzibą Ścibora był pobliski Beckov, ale i Čachtice zostały na przełomie XIV i XV wieku znacznie rozbudowane. Zamek powierzony został kasztelanom Ścibora, między innymi wspomnianemu w 1407 roku Čepánowi, a w 1434 roku Jurajowi Majténi i Janowi Ujfaluši. Dysponowali oni znaczną władzą i funduszami, gdyż w skład majątku čachtickiego wchodziły wówczas aż 23 wsie. Po śmierci Ścibora w 1414 roku zamek przeszedł na własność jego syna o tym samym imieniu, wraz z którym w 1434 ród wymarł. W 1436 roku Čachtice otrzymał od króla Zygmunta Luksemburczyka skarbnik królewski Michal Ország z Guty, od 1459 roku palatyn Królestwa Węgierskiego. Pod koniec życia, a więc przed 1482 rokiem, prowadził on na zamku intensywne prace budowlane. Jego potomkowie, którzy dzierżyli zamek aż do wymarcia w 1567 roku, nie przyczynili się już znacząco do rozbudowy rodowej siedziby.
W 1569 roku zamek przeszedł w ręce rodziny Nádasdy. Ferenc Nádasdy przekazał go swojej żonie, Elżbiecie Batory (węg. Erzsébet Báthori), która zamieszkała w nim na stałe po śmierci męża w 1604 roku. Nowa właścicielka, siostrzenica króla Polski Stefana Batorego, przeszła do historii jako sadystyczna morderczyni. W latach 1604-1610 w jej rezydencji zginąć miało tak wiele kobiet, że w 1611 roku hrabinie wytoczony został w Bytčy proces. Przed natychmiastową egzekucją i konfiskatą majątku Elżbietę uchronił palatyn Thurzó, ale została ona uwięziona na zamku w Čachticach, gdzie zmarła w 1614 roku. Wbrew przekazom mówiącym o zamurowaniu na jednej z wież, najpewniej ostatnie lata spędziła w wygodnych komnatach, z możliwością poruszania się po zamku. Po jej śmierci zaczął on być zarządzany przez kasztelanów.
W 1617 roku čachtickie dobra rozdzielone zostały pomiędzy synem i córką Elżbiety, która ożeniła się z Jurajem Drugetem, co doprowadziło do długotrwałego podziału zamku między dwa rody, a w konsekwencji braku jakichkolwiek inwestycji w jego naprawy i rozbudowę. Dopiero w latach 1664-1670 wnuk Elżbiety, Ferenc II Nádasdy, przeprowadził utrzymane w stylistyce renesansowej prace remontowe. Już jednak w 1670 roku poszły one na marne z powodu zniszczeń wywołanych przez wojska cesarskie, co było skutkiem nieudanego antyhabsburskiego sprzysiężenia magnatów węgierskich pod wodzą Ferenca Wesseléniego. Podczas antyhabsburskiego powstania z 1708 roku Čachtice zostały zdobyte przez wojska Franciszka Rakoczego, a następnie zniszczone około 1715 roku w trakcie odbijania przez odziały cesarskie. Po tym wydarzeniu co prawda prowadzono jeszcze jakieś prowizoryczne naprawy, związane z funkcjonującym na zamku więzieniem, ale ostatecznie wkrótce został on porzucony. Do całkowitej ruiny doprowadzić go miał pożar z 1799 roku.
Architektura
Zamek wzniesiono na wysokim wapiennym wzgórzu, stanowiącym jeden z cypli północnej części Małych Karpat, sięgającym 375 metrów wysokości n.p.m. Po stronie wschodniej wzgórze dominowało nad wysoczyzną opadającą do szerokiej doliny Wagu, natomiast na zachodzie i częściowo północy stoki wzniesienia opadały ku wąskiej dolinie z niewielką rzeką Jablonką. Po stronie południowej natomiast szyja wzgórza, stanowiąca jedyną dogodną drogę dojazdową, łączyła się z pozostałymi wzniesieniami pasma Małych Karpat.
Najstarszą część zamku z początku XIV wieku stanowiła południowa, narożna wieża i mały, otoczony murem obronnym dziedziniec na najwyższym punkcie skały zamkowej. Części te wzniesione zostały z kamienia łamanego, ale w przyziemiu wykorzystano też dokładnie opracowane kwadry ze starszego założenia. Wieża miała w planie kształt pięcioboku z ostrym narożnikiem zwróconym w kierunku spodziewanego, największego zagrożenia, a więc w stronę południowej drogi dojazdowej. Swą masywną sylwetką kryła usytuowaną za nią zabudowę, a także pełniła funkcje mieszkalne. Komunikację pomiędzy jej piętrami zapewniały schody umieszczone w grubości muru. Przyziemie w typowy dla średniowiecza sposób zapewne pełniło funkcje gospodarcze. Oświetlenie komnaty rezydencjonalnej na pierwszym piętrze zapewniało większe okno od strony dziedzińca. Pomieszczenie miało także dostęp do wykusza o funkcji latryny, a ogrzewanie zapewniał kominek umieszczony w południowym narożniku. Mieszkalne drugie piętro wyposażone było w okno z siedziskami po bokach wnęki okiennej. Ogrzewanie zapewniał tam również kominek, zaś światło uzupełniać mogły wieczorami świece umieszczane w ściennych wnękach po bokach okna. Trzecie piętro, umieszczone pod więźbą dachową, przypuszczalnie pełniło funkcje obronne.
Po północnej stronie wieży z grubsza trójkątny dziedziniec o maksymalnej długości 64 metrów, otoczony był masywnym murem o grubości 2 metrów. Mur posiadał chodnik straży umieszczony na kamiennej odsadzce, zabezpieczony przedpiersiem z krenelażem. Wjazd na dziedziniec znajdował się w północnej części zachodniej kurtyny, droga do bramy musiała więc otoczyć od północy i wschodu cały zamek, na południu pod kontrolą umieszczonej w najwyższym punkcie terenu wieży. Dziedziniec początkowo zajęty mógł być przez drewnianą lub szachulcową zabudowę pomocniczą, przystawioną do wewnętrznych elewacji muru obronnego. Ważnym elementem wyposażenia dziedzińca zapewne był zbiornik na wodę deszczową.
W późniejszych latach XIV wieku w północno – wschodniej części zamku dobudowana została wieża na planie podkowy. Była ona w całości wysunięta przed obwód obronny i zapewne miała dodatkowo zwiększyć kontrolę nad drogą wiodącą u podnóża murów do bramy. Lepiej zabezpieczono także i sam wjazd, który otrzymał podłużne przedbramie w północno – zachodnim narożniku zamku. U jego wylotu portal bramny poprzedzono mostem zwodzonym, zaś sam mur przedbramia zwieńczono krenelażem.
Na przełomie XIV i XV wieku, za Ścibora ze Ściborzyc i jego syna, rdzeń zamku otoczono zewnętrznym murem parchamu, który z zewnątrz wzmocniono przyporami i zaopatrzono w chodnik dla obrońców oraz krenelaż wyposażony w otwory strzeleckie przeprute w merlonach. Mur zewnętrzny wzniesiono w odległości około 2-3 metrów od wyższego głównego muru. W ciąg zewnętrznego pierścienia włączono po stronie wschodniej starszą wieżę podkowiastą, którą wówczas podwyższono o podsklepioną kondygnację z małymi, gotyckimi oknami, a także wzmocniono masywnymi przyporami. Na północy zamku bramę przedłużono kolejnym przedbramiem, wysuniętym poza szerokość parchamu. Zabudowa mieszkalna powiększona została o skrzydło wschodnie, dostawione na dziedzińcu do muru obronnego.
W nieco późniejszych latach pierwszej połowy XV wieku, po północnej stronie rdzenia zamku, otoczono kamiennym murem obszar północnego podzamcza. Jako, że przez podzamcze przebiegała droga do zamku górnego, w południowej części podzamcza, a zarazem po wschodniej stronie wieży podkowiastej, utworzono zewnętrzną bramę. Po stronie północnej podzamcze chronione było przekopem i ziemnym wałem, natomiast na północnym – wschodzie w narożniku obronę zapewniała pojedyncza, otwarta od wewnątrz wieża. Na zamku górnym zabudowa mieszkalna rozrosła się w północnej części dziedzińca, gdzie utworzono skrzydło przecięte w przyziemiu bramą wjazdową.
Szybki rozwój broni palnej spowodował, iż w drugiej połowie XV wieku zamek górny otoczono kolejnym, trzecim już pierścieniem muru (drugim parchamem), poprowadzonym w odległości około 3-4 metrów. W odróżnieniu jednak od wcześniejszych, na południu nowe obwarowania wysunięto na skalny grzbiet i zakończono wieloboczną, niską wieżą czy też basteją z otworami strzeleckimi przystosowanymi do użycia broni palnej. Kolejną wieżę w ciągu muru drugiego parchamu usytuowano po stronie północno – zachodniej, gdzie łączyła się z obwarowaniami podzamcza. Miała ona zaokrąglone naroża i podobnie jak wieża południowa, przystosowana była do broni palnej. W trakcie tej rozbudowy podwyższeniu uległy starsze mury, zarówno głównego obwodu, pierwszego parchamu, jak i budynku mieszkalnego. W podwyższonej po raz kolejny wieży podkowiastej umieszczono wówczas na najwyższej kondygnacji kaplicę. Jej nawa dostępna była poprzez siodłowy (dwuramienny) portal z sąsiedniego ganku straży i dalej ze skrzydła mieszkalnego. Wnętrze przykryte było sklepieniem żebrowym, zachodnią część wypełniała empora dla właścicieli zamku, a oświetlenie zapewniały cztery wąskie okna. Po pożarze na przełomie XV i XVI wieku elewacje wieży pokryto malowidłami imitującymi kwadrowanie, wewnątrz kaplicy natomiast sklepienie żebrowe zastąpiono ceglanym sklepieniem bezżebrowym.
Przekształcenia z końca XVI wieku skupiły się na poprawie komfortu i zabudowie mieszkalnej. Dziedziniec zamku górnego był już wówczas otoczony budynkami praktycznie z każdej strony. Wymusiło to wzmocnienie murów od zewnętrznej, zachodniej strony masywnymi przyporami. Podobne szkarpy wzmocniły także mury północnego podzamcza, które na południowym – wschodzie zostały znacznie pogrubione, by pomieścić nowe stanowiska strzeleckie. Utworzono również kolejny dziedziniec dolnego podzamcza po wschodniej i południowej stronie zamku górnego, z daleko wysuniętą w przedpole bramą wjazdową i półkolistą basteją w kurtynie wschodniej. Na zamku średnim i dolnym (północnym i południowym podzamczu) znajdowały się budynki mieszkalne dla załogi i służby, stajnie, kuchnia, magazyny oraz inna zabudowa gospodarcza. Droga do zamku górnego nadal wiodła półkolem przez obydwa przedzamcza i na północy ostro zakręcała w przedbramie zamku górnego. Dodatkową ochronę zapewniał krótki przekop przed południowym murem podzamcza i pierwszą bramą, zwieńczoną obronnym, nadwieszanym wykuszem.
Stan obecny
Zamek zachowany jest w postaci trwałej ruiny z czytelnym rdzeniem, północnym i południowym podzamczem oraz dominantą w postaci wieży podkowiastej. Częściowo zachowała się także najstarsza, pięcioboczna wieża zamku górnego, której najniższa kondygnacja jest obecnie zasypana gruzem z zawalonych partii. Pośród jej pozostałości widoczny jest częściowo zasypany portal do wykusza latryny, a wyżej wnęki ścienne na świece po bokach okna. Ponadto przy dawnym dziedzińcu zachowały się pozostałości podsklepionych pomieszczeń piwnic. Na terenie zamku górnego warto również zwrócić uwagę na mury obwodowe dziedzińca oraz mury przedbramia z XIV wieku, na których wciąż widoczne są blanki, zamurowane po podwyższeniu ścian w późniejszym okresie. Po stronie północnej widoczne są relikty parchamu z przełomu XIV i XV wieku oraz kolejnego przedbramia. W kaplicy na wieży podkowiastej zachowała się wnęka ścienna pastoforium z końca XV wieku z płaskorzeźbionym krzyżem. W stosunkowo dobrym stanie przetrwały mury podzamcza północnego, choć ich obecna forma jest wynikiem pogrubienia z drugiej połowy XVI wieku i z XVII stulecia. Charakterystycznym elementem ruin zamku pozostaje czołowy mur podzamcza południowego z uskokiem ściany po niezachowanym wykuszu. Po niedawnych pracach rewitalizacyjnych zamek ponownie udostępniono do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Hrad Čachtice, Bratislava 2009.
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Janura T., História Čachtického hradu od jeho počiatkov po obdobie rozpadu na zrúcaninu, „Studia Historica Nitriensia”, 2/2013.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.