Historia
Opactwo benedyktynów w Bzovik zostało założone około 1127 – 1131 roku, w końcowym okresie panowania króla Stefana II, z inicjatywy komesa Lampertusa i jego żony Zofii, siostry króla św. Władysława. Fundator, pochodzący ze starej, możnej rodziny Huntovów i blisko spokrewniony z rodziną królewską, przekazał klasztorowi majątek leżący w Hoňt nad rzeką Krupiną i w dolnej Ipli, dzięki którego dochodom już w drugiej połowie XII wieku wzniesiono kamienny kościół klasztorny.
Między 1179 – 1181 benedyktyni z powodu łamania dyscypliny zostali zastąpieni przez mnichów premonstratenskich. Nowi właściciele Bzoviku ściślej trzymali się zakonnej reguły, lecz w XIII wieku sądzili się często z niemieckimi osadnikami z Krupiny, przy czym jeden ze sporów w 1238 roku rozsądzać musiał sam król Bela IV. W XIV stuleciu klasztor rozwijał się względnie spokojnie, a stary romański kościół wciąż wystarczał na potrzeby zakonników.
W XV wieku Bzovik stał się celem częstych ataków. W 1433 roku został spalony przez Husytów, a w 1444 i 1446 roku pustoszyli go zbrojnymi najazdami panowie z zamku z Krupiny. Zniszczony klasztor odbudowano w stylistyce gotyckiej, wznosząc nowe prezbiterium kościoła i zabudowania klauzury. Kolejne zmiany (zasklepienie krużganków) wprowadzono w trakcie odbudowy po 1471 roku, kiedy to jeszcze raz klasztor spalili możni z Krupiny.
W 1530 roku Bzovik opanował Zygmunt Balassa, który wypędził zakonników, a w latach 1530 – 1546 pierwotny romański klasztor przebudował na gotycko-renesansową warownię. Jej głównym zadaniem miała być ochrona kraju przed najazdami tureckimi. W 1678 roku twierdza została zajęta i częściowo zniszczona przez wojska dowodzone przez jednego z przywódców powstania antyhabsburskiego, magnata Imre Thököly. Jeszcze w tym samym roku warownia została odbudowana i przekazana w ręce jezuitów, którzy przebywali tu aż do początków XIX wieku. Zaniedbana i będąca w złym stanie twierdza, została w czasie II wojny światowej dotkliwie uszkodzona. Opuszczona po wojnie zaczęła dalej popadać ruinę. Pierwsze prace konserwatorskie zostały przeprowadzone dopiero pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku.
Architektura
Najstarszą częścią kompleksu klasztornego był jednonawowy kościół klasztorny, zbliżony wyglądem i rozmiarami do świątyni z Rimavskich Janovców. Była to budowla jednonawowa z dwiema wieżami po zachodniej stronie, usytuowanymi przy narożnikach korpusu, tak iż tworzyły bardzo szeroką fasadę, przesłaniającą o wiele cieńszą nawę. Prezbiterium pierwotnie miało prawdopodobnie formę półkolistej apsydy. Północna wieża kościoła, a najpewniej także i południowa, była dwupiętrowa, wzniesiona z dużych, dokładnie obrobionych kwadr. Dość wysokie pierwsze piętro wieży doświetlane było z trzech stron pojedynczymi, nierozglifionymi oknami, za wyjątkiem strony wschodniej, która niegdyś przysłonięta była więźbą dachową nawy. Drugie piętro miało okna ze wszystkich stron, posiadające formę dwudzielną z kolumienkami pośrodku półkolistych przeźroczy. Wewnątrz pomiędzy wieżami utworzono emporę oraz na dole kruchtę wejściową.
W XV wieku korpus nawowy kościoła został powiększony, a prezbiterium przebudowano na wielobocznie zamknięte. Od strony południowej i wschodniej bryłę kościoła wzmocniono przyporami, wnętrze musiało więc zostać wówczas zasklepione. Od północnej strony do kościoła przystawiono zabudowania klasztorne w postaci trzech skrzydeł dwupoziomowych budynków otaczających wraz z krużgankami czworoboczny, lekko nieregularny wirydarz. Na wysokości prezbiterium kościół stykał się z trapezowatą w planie zakrystią.
Przebudowa z XVI wieku doprowadziła do częściowego rozebrania kościoła i klasztoru oraz wzniesienia muru obwodowego na planie zbliżonym do trapezu z czterema podkowiastymi basztami – bastejami w narożach, w całości wysuniętymi przed obwód obronny, oraz budynku mieszkalnego w który wtopiono jedną z romańskich wież kościelnych. Zewnętrzną strefę obrony stanowił dookolny przekop.
Stan obecny
Oprócz fortyfikacji w postaci pełnego obwodu muru obronnego z czterema basztami, przetrwały ruiny dawnego klasztoru i część pierwotnego romańskiego kościoła z najlepiej zachowaną zakrystią.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.