Historia
Opactwo benedyktynów w Bzovíku zostało założone około 1127 – 1131 roku, w końcowym okresie panowania króla Stefana II, z inicjatywy komesa Lampertusa i jego żony Zofii, siostry króla św. Władysława. Fundator, pochodzący ze starej, możnej rodziny Hunt-Poznan (Hont-Pázmány) i blisko spokrewniony z rodziną królewską, przekazał klasztorowi majątek leżący w Hoňt nad rzeką Krupiną i w dolnej Ipli, dzięki którego dochodom konwent miał zapewnione funkcjonowanie. Głównym zadaniem opactwa było kultywowanie regularnej, dziękczynnej liturgii (modlitw, mszy, ceremonii) dla dobra fundatora (patrona), a zwłaszcza dla spokoju i zbawienia tych członków jego rodziny, którzy znajdowali swe ostateczne miejsce spoczynku w klasztorze.
Pierwsza wspólnota mnichów działała w opactwie przez krótki czas. Między 1179 – 1181 benedyktyni z powodu łamania dyscypliny zostali zastąpieni przez mnichów premonstrateńskich. Nowi właściciele Bzovíku ściślej trzymali się zakonnej reguły, lecz w XIII wieku sądzili się często z niemieckimi osadnikami z Krupiny, przy czym jeden ze sporów w 1238 roku rozsądzać musiał sam król Bela IV. W XIV stuleciu klasztor rozwijał się względnie spokojnie, a stary romański kościół wciąż wystarczał na potrzeby zakonników. Nie ma pewności czy został on zbudowany już w czasach benedyktynów w drugiej połowie XII wieku, czy po przybyciu premonstratensów na przełomie XII i XIII wieku. Proste formy skłaniałyby do wcześniejszego datowania, ale mogły też być przykładem przetrwania tradycyjnych motywów architektonicznych u budowniczych klasztoru.
W XV wieku Bzovík stał się celem częstych ataków. W 1433 roku został spalony przez Husytów, natomiast w 1444 i 1446 roku pustoszyli go zbrojnymi najazdami panowie z zamku z Krupiny. Zniszczony klasztor odbudowano w stylistyce gotyckiej, wznosząc nowe prezbiterium kościoła i zabudowania klauzury. Kolejne zmiany (zasklepienie krużganków) wprowadzono w trakcie odbudowy po 1471 roku, kiedy to jeszcze raz klasztor spalili możni z Krupiny.
W 1530 roku Bzovík opanował Zygmunt Balassa, który wypędził zakonników, a w latach 1530 – 1546 pierwotny romański klasztor przebudował na gotycko-renesansową warownię. Jej głównym zadaniem miała być ochrona kraju przed najazdami tureckimi. W 1678 roku twierdza została zajęta i częściowo zniszczona przez wojska dowodzone przez jednego z przywódców powstania antyhabsburskiego, magnata Imre Thököly. Jeszcze w tym samym roku warownia została odbudowana i przekazana w ręce jezuitów, którzy przebywali w niej aż do początków XIX wieku. Zaniedbana i będąca w złym stanie twierdza, została w czasie II wojny światowej dotkliwie uszkodzona. Opuszczona po wojnie zaczęła dalej popadać ruinę. Pierwsze prace konserwatorskie zostały przeprowadzone dopiero pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku.
Architektura
Najstarszą częścią kompleksu klasztornego był jednonawowy kościół klasztorny, zbliżony wyglądem i rozmiarami do świątyni z Rimavskich Janovców. Była to budowla jednonawowa z dwiema wieżami po zachodniej stronie, usytuowanymi przy narożnikach korpusu, tak iż tworzyły bardzo szeroką fasadę, przesłaniającą o wiele cieńszą nawę. Pomiędzy nimi znajdował się otwarty arkadami przedsionek. Prezbiterium pierwotnie miało prawdopodobnie formę półkolistej apsydy, być może poprzedzonej czworobocznym chórem o szerokości tej samej lub zbliżonej do nawy.
Północna wieża kościoła, a najpewniej także i południowa, była dwupiętrowa, wzniesiona z dużych, dokładnie obrobionych kwadr. Dość wysokie pierwsze piętro wieży doświetlane było z trzech stron pojedynczymi, nierozglifionymi oknami, za wyjątkiem strony wschodniej, która niegdyś przysłonięta była więźbą dachową nawy. Drugie piętro miało przeźrocza ze wszystkich stron, posiadające formę dwudzielną z kolumienkami pośrodku półkolistych przeźroczy. Wewnątrz pomiędzy wieżami utworzono emporę oraz na dole wspomnianą powyżej kruchtę wejściową.
W XV wieku korpus nawowy kościoła został powiększony, a prezbiterium przebudowano na wielobocznie zamknięte. Od strony południowej i wschodniej bryłę kościoła wzmocniono przyporami, wnętrze musiało więc zostać wówczas zasklepione. Od północnej strony do kościoła przystawiono zabudowania klasztorne w postaci trzech skrzydeł dwupoziomowych budynków otaczających wraz z krużgankami czworoboczny, lekko nieregularny wirydarz. Na wysokości prezbiterium kościół stykał się z trapezowatą w planie zakrystią.
Przebudowa z XVI wieku doprowadziła do częściowego rozebrania kościoła i klasztoru oraz wzniesienia muru obwodowego na planie zbliżonym do trapezu, z czterema podkowiastymi basztami – bastejami w narożach, w całości wysuniętymi przed obwód obronny, oraz budynku mieszkalnego w który wtopiono jedną z romańskich wież kościelnych. Zewnętrzną strefę obrony stanowił dookolny przekop.
Stan obecny
Z pierwotnego założenia klasztornego, przebudowanego w XVI wieku na antyturecką twierdzę, zachowały się niewielkie, zrujnowane fragmenty budowli, pomimo iż jeszcze w latach 30-tych XX wieku dojrzeć można było o wiele znaczniejsze pozostałości (istniała jeszcze wieża północna kościoła, którą włączono w obręb nowego założenia obronnego, podobnie jak niektóre części dawnego krużganka klasztornego). Oprócz XVI-wiecznych fortyfikacji w postaci pełnego obwodu muru obronnego z czterema basztami, do dnia dzisiejszego przetrwała część pierwotnego romańskiego kościoła z najlepiej zachowaną zakrystią.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Pomfyová B., Ranostredoveké kláštory na Slovensku: torzálna architektúra – torzálne poznatky – torzálne hypotézy, „Archæologia historica”, roč. 40, č. 2, 2015.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.