Historia
Początki ratusza w Bratysławie związane były z możnym rodem Jakubovców, wywodzącym się od Jakuba I, który z kolei pochodził od przybyłego do Bratysławy po najeździe mongolskim Ulricha. Pierwsza wzmianka o Jakubie odnotowana została w 1279 roku, w związku z nabyciem ziemi Blumenau, stosunkowo dużego obszaru między Dunajem, jego dwoma dopływami i drogą z Bratysławy w kierunku Stupavy. Król Władysław IV podarował Jakubowi tą ziemię za lojalność i zasługi jako wójta bratysławskiego podzamcza, czy też podzamkowej osady. Jakub był w tamtym roku „villicus Posoniensis”, a w kolejnym „villicus de suburbio castri Posoniensis”. W 1314 roku, w związku ze sporem o zajęcie wsi, rada miejska zgodziła się z nim i przypomniała o jego zasługach, w tym o ufundowaniu dwóch baszt w linii miejskich murów obronnych. Co najmniej od 1323 roku Jakub I pełnił urząd sędziego, ale już w początkach kariery, po połowie XIII wieku, a najpóźniej w ostatniej ćwierci tamtego stulecia, ufundował on pośrodku miasta okazały obronno – mieszkalny dwór.
W latach 1326-1376 w źródłach pisanych wzmiankowany był Jakub II, który przez prawie 48 lat pełnił urząd wójta bratysławskiego. Był on synem Mikuläsa i wnukiem Jakuba I. Za jego urzędu, na krótko przed 1370 rokiem, rodowy dwór został przebudowany i powiększony. Choć był jeszcze prywatną własnością, zapewne spotykała się już w nim rada miejska, bowiem często określany był mianem „pretorium”. Mieszkali w nim koleni dwaj synowie Jakuba I: Pavel i Štefan (Stephan i Paulus), zaś za ich domem znajdowały się inne domy rodu Jakubovców na pobliskim targu rybnym, a także działka należąca do ich siostry, którą miasto zakupiło w 1370 roku. Miasto dwukrotnie wykupywało od potomków Jakuba zabudowania, celem utworzenia siedziby rady miejskiej. Po raz pierwszy w 1387 roku, gdy za 447 florenów nabyto „domum cum turri in medio dicte civitatis”, a po raz drugi w 1421 roku, kiedy to zakupiono dom przy bramie („Eysmengetter”). Niedługo później, między 1430 a 1434 rokiem, wykupiono kolejny dom sędziego Hansa Pawera, który przyłączono do powstającego kompleksu ratuszowego, podobnie jak kupiony około 1440 roku dom Andre Ungera. Proces powstawania okazałej siedziby rady miejskiej mógł być związany z inicjatywą króla Zygmunta Luksemburczyka zmierzającego do uczynienia z Bratysławy jednej ze swych głównych siedzib. Ratusz miał więc albo godnie reprezentować króla albo demonstrować niezależność od niego.
W trakcie konfliktu o węgierską koronę jaki wybuchł w 1439 roku, miasto ostrzelane zostało działami z wyżej położonego zamku, obsadzonego przez garnizon żupana Štefana Rozgony, przeciwnika królowej Elżbiety i jej syna Władysława Pogrobowca. Uszkodzonych zostało wiele zabudowań, w tym między innymi ratusz. W trakcie odbudowy z 1442 roku utworzono późnogotycką kamienną dekorację przejazdu bramnego oraz kaplicę św. Władysława, jednego z patronów miasta. Następnie do końca XV wieku ujednolicona została fasada ratusza, do tego czasu składająca się z kilku kamienic, następnie przykryta jednym wspólnym dachem z późnogotyckimi lukarnami. Ostatnie późnośredniowieczne przekształcenia wprowadzono w pierwszej połowie XVI wieku. Na bieżąco prowadzono też naprawy, między innymi kominów pieca, czy elewacji. Przykładowo w 1533 roku malarz Hanns Tiergarten odnowił malowidła na fasadzie, a w 1546 roku ponownie wymalował salę rady. Rok później założono sklepienie na piętrze wieży ratuszowej.
W drugiej połowie XVI wieku usunięto z ratusza kaplicę, ze względu na coraz popularniejsze idee reformacji. Zmiana ta wiązała się z większą reorganizacją układu pomieszczeń ratusza, przeprowadzoną około 1577 roku. Zmieniono wówczas także wystrój najważniejszych sal, zakupiono nowe wyposażenie, między innymi okazały stół i ławy oraz w 1589 roku zegar. Od strony zewnętrznej założono wykusz okienny nad przejazdem bramnym, powiększono otwory okienne ratusza oraz zastąpiono w 1581 roku drewniany ganek na dziedzińcu murowanym krużgankiem renesansowym. Podobnie z drewnianego na kamienny wymieniony został ganek wieży.
W XVII wieku budynek ratusza poddawany był kolejnym nowożytnym przekształceniom, wpierw w stylistyce renesansowej, następnie barokowej. Zgodnie z nowymi trendami zmieniano wystrój najważniejszych sal, odpowiadający zmieniającym się gustom, a także stopniowo modyfikowano wygląd zewnętrznych elewacji budynków. W 1733 roku gruntownej przebudowie poddane zostały elewacje wieży ratuszowej, zaś w połowie tamtego stulecia wstawiono barokowe, reprezentacyjne schody wiodące na pierwsze piętro. Pierwsze próby renowacji zabytkowej już budowli podjęto w drugiej połowie XIX wieku. W 1867 roku ratusz połączono z sąsiednim pałacem hrabiego Apponyi, natomiast w 1903 roku rosnące potrzeby miejskiego magistratu spowodowały połączenie ratusza z pałacem arcybiskupim. W latach 1911-1912 na dziedzińcu wzniesiono nowe, neogotyckie skrzydło, łączące pierwotny ratusz z pałacem prymasowskim. W 1926 roku odnowiono elewacje zewnętrzne, przy okazji czego odkryto fragmenty gotyckich dekoracji kamieniarskich. Kolejne naprawy z lat 30-tych dotyczyły głównie poddaszy i więźby dachowej oraz piwnic i przyziemia ratusza. W latach 70-tych i 80-tych XX wieku między innymi wydobyto spod nowożytnych tynków gotycką fasadę dawnego domu Pawera. Ostatnia generalna renowacja zabytku miała miejsce w latach 2005-2011.
Architektura
Miejski dwór Jakubovców a następnie ratusz usytuowany był w środkowej części średniowiecznej Bratysławy, wewnątrz jej murów obronnych, przy czym w chwili budowy XIII-wiecznego dworu teren ten w większości nie był jeszcze zamieszkiwany. Ratusz stanowił wschodnią pierzeję nieregularnego placu rynkowego, powstałego na miejscu zbiegu dwóch dróg zmierzających ku przeprawie przez Dunaj. Od północy ratusz sąsiadował z wąską uliczką oddzielającą go od parcel z zabudową mieszkalną i leżącym nieco dalej klasztorem franciszkańskim. Na południu sąsiadował bezpośrednio z domami mieszkalnymi, natomiast od wschodu z mniejszym, podłużnym placem i dworem biskupim.
Dwór Jakubovców założony został na planie czworoboku o lekko trapezowatym kształcie. Jego północno – zachodni narożnik stanowiła wysoka wieża na rzucie prostokąta, pierwotnie podzielona na pięć kondygnacji. Flankowała ona przejazd bramny na dziedziniec dworu, ulokowany po jej południowej stronie, a więc wiodący na plac rynkowy. Po południowej stronie przejazdu znajdował się trapezowaty w planie budynek mieszkalny, stanowiący drugi z zachodnich narożników. Prawdopodobnie był on dwukondygnacyjny z jednym pomieszczeniem na każdym poziomie. Jego południowa ściana była ukośna, zapewne z powodu dostosowania do kształtu sąsiedniej parceli. Z pozostałych stron dwór otoczony był pierwotnie murem obronnym o wysokości około 10 metrów, zwieńczonym blankowanym przedpiersiem i chodnikiem straży. Przy północnej ścianie na dziedzińcu usytuowane było skrzydło o dwóch głównych kondygnacjach, dlatego tamtejszy odcinek obwarowań był wyższy od pozostałych. Na ciasnym dziedzińcu znajdowała się studnia lub zbiornik na wodę deszczową. Od strony wschodniej dwór początkowo sąsiadował z gospodarczym zapleczem, ogrodzonym własnym murem obronnym.
Budynek północny od strony dziedzińca oświetlany był na piętrze dwudzielnymi oknami o dwuspadowych zamknięciach, z maswerkami o motywach trójliści i pięciolistnych rozet. Przyziemie budynku zapewne posiadało już mniejsze i mniej ozdobne okna, podobnie na wąską uliczkę po stronie północnej zwrócone były tylko drobne jednodzielne otwory czworoboczne i z trójlistnymi zamknięciami, wszystkie przebite na poziomie piętra. Komunikację z piętrem zapewniał drewniany, zewnętrzny ganek osadzony na kamiennych konsolach, dający dostęp do portalu dużej sali z drewnianym stropem i sąsiedniego, nieco mniejszego pomieszczenia. W większej sali być może początkowo spotykała się rada miejska, goszczona przez wójta Jakuba II. Parter pierwotnie mógł pełnić funkcje gospodarcze i pomocnicze.
Dominantą wysokościową dworu była wspomniana powyżej wyniosła, czteropiętrowa wieża, początkowo zapewne zwieńczona obronną platformą z krenelażem. Wejście do wieży prowadziło za pomocą niskiego i wąskiego portalu, skomunikowanego z najniższą, częściowo osadzoną pod powierzchnią gruntu kondygnacją, przykrytą pierwotnie drewnianym stropem, a od XV wieku bezżebrowym sklepieniem krzyżowym. Piętro wieży musiało pełnić funkcje mieszkalne, bowiem jego mury od północy i zachodu przeprute były dwudzielnymi, bogato dekorowanymi otworami okiennymi. Wypełniono je wysokimi maswerkami z trójlistnymi zamknięciami, pięciolistnymi rozetami i kolejnymi trójliśćmi wpisanymi w trójkąty. Obie części każdego okna zamknięto profilowanym, dwuspadowo zakończonym obramieniem, a całość w oknie zachodnim, zwróconym w stronę placu rynkowego, ujęto trójkątną wimpergą zdobioną po krawędziach żabkami i zwieńczoną kwiatonem. Wimpergę osadzono na przyściennych półkolumnach z kapitelami zdobionymi motywami roślinnymi i z wielobocznymi cokołami. Od strony wewnętrznej okna osadzono we wnękach z bocznymi kamiennymi ławami. Wejście do komnaty wiodło z sąsiedniego skrzydła, obok zaś w południowo – wschodnim narożniku znajdował się kominek. Komnata początkowo przykryta była drewnianym stropem. Wyższe piętra posiadały już niższe i gorzej oświetlane pomieszczenia, które mogły jednak pełnić funkcje mieszkalne (na drugim piętrze znajdowała się latryna).
W XV wieku przekształcenie mieszkalno – obronnego dworu w siedzibę rady miejskiej dokonało się za sprawą stopniowego przyłączania mieszczańskich kamienic po południowej stronie wieży. Były one ustawione kalenicowo, a więc zwrócone w stronę placu rynkowego trójkątnymi, schodkowymi szczytami, pomiędzy którymi znajdowały się kanały odpływowe deszczówki, zakończone kamiennymi rzygaczami. Fasadę oprócz wieży tworzyły po 1422 roku cztery budynki, a po 1442 roku pięć domów, z czego cztery z pełnymi szczytami i jeden z półszczytem opartym o wieżę w miejscu wcześniejszego przejazdu bramnego. Większość z nich początkowo zapewne posiadała surowy wystrój. Ściany przeprute były małymi otworami okiennymi w przyziemiu i nieco większymi oknami na piętrze. Wyróżniał się drugi budynek od południa (dom Hansa Pawera) z szeroką bramą w przyziemiu flankowaną dwoma małymi, ale bogato profilowanymi oknami maswerkowymi. Nad nimi kondygnacje rozdzielono trójlistnym fryzem oraz profilowanym gzymsem. Jako, że drugie piętro było cofnięte o około pół metra w stosunku do reszty fasady, na gzymsie utworzona została nisza z oknami i ażurową dekoracją. Osadzono w niej cztery okna o ostrołucznych zamknięciach, z archiwoltami wypełnionymi pięciolistnymi maswerkami. Dwa skrajne okna oflankowano przyściennymi kolumienkami z kapitelami, natomiast wszystkie okna zwieńczono nadwieszoną dekoracją maswerkową z motywami trój- i czwórliści. Układ okien (dwa środkowe wyższe od dwóch bocznych) wskazywałby, że wnętrze drugiego piętra było przesklepione, natomiast niskie pierwsze piętro i przejazd bramny musiały przykrywać płaskie stropy.
Zespół zabudowań z pierwszej połowy XV wieku oprócz wieży ze skrzydłem północnym oraz domów tworzących zachodnią fasadę, składał się również z bliżej nieznanej zabudowy we wschodniej części kompleksu. Ze źródeł pisanych wiadomo, że mieścić się tam miało między innymi mieszkanie kata z więzieniem, składy soli i żelaza, waga miejska, zbrojownia, od 1430 roku mennica, a nawet koński młyn. Ratusz potrzebował także kuchni i spiżarni oraz pomieszczeń dla służby, w siedzibie rady wydawane były bowiem często uczty i organizowane oficjalne spotkania. Przypuszczalnie z gospodarczą funkcją budynków związane były koliste konstrukcje z kamienia osadzone w podłożu wschodniej części założenia, być może służące do przechowywania w chłodzie jedzenia i trunków.
Głównym wjazdem na teren ratuszowego dziedzińca pozostawał dawny przejazd bramny dworu Jakubovców. W trakcie odbudowy z 1442 roku został on przykryty niskim sklepieniem krzyżowo – żebrowym z żebrami opuszczonymi na przyścienne filary, pomiędzy którymi utworzono sedilia oraz maswerkowe, pięciolistne arkady, motyw często powtarzany w architekturze ratusza. Żebra sklepienne spięto bogato zdobionymi zwornikami, obrazującymi ówczesną sytuację polityczną (dwie koronowane głowy wyobrażały królową Elżbietę i jej syna Władysława Pogrobowca, herb rodu Rozgony odnosił się do Jana Rozgony, który był bliskim doradcą królowej i obrońcą jej syna, wizerunek lwa stanowił herb wspierającego Pogrobowca Mikuláša z Ujlaku z rodu Čák, natomiast głowa hierarchy kościelnego odnosiła się zapewne do arcybiskupa ostrzyhomskiego). Wjazd utworzono w odcinkowo zamkniętym portalu z profilowaną archiwoltą osadzoną na płaskorzeźbionych konsolach i flankowaną przez wysokie płaskorzeźbione sterczyny. Pomiędzy sterczynami elewację piętra ozdobiono ślepymi trójlistnymi maswerkami, ponad którymi początkowo zapewne znajdowało się okno, a od XVI wieku prostokątny wykusz.
Na piętrze nad przejazdem bramnym, po 1442 roku utworzono kaplicę, składającą się z wąskiej nawy i wielobocznie zamkniętego prezbiterium, które rozdzielone zostały półkolistą arkadą opartą na płaskorzeźbionych konsolach. Ściany kaplicy pokryte były barwnymi malowidłami figuralnymi, nawa przykryta stropem, natomiast część prezbiterialna sklepieniem. Żebra sklepienne spięto płaskorzeźbionym zwornikiem z wyobrażeniem głowy św. Władysława i opuszczono na krótkie służki z płaskorzeźbionymi głowicami (plastyczne motywy liści winnych). Od wschodu wieloboczną apsydę oświetlała triada dwudzielnych okien maswerkowych, z których każde uzyskało odmienną kompozycję (motywy trójliści i czwórliści). Pierwotnie okna te były przeszklone, z witrażami osadzonymi w ołowianych ramkach. Przepruto też pod skosem małe okienko z pomieszczenia na piętrze wieży, by można było stamtąd obserwować kapłana sprawującego kult. Obok znajdował się portal łączący oba pomieszczenia, zaś po prawej stronie wnęka na sedilia z trójlistnym zamknięciem i w ścianie apsydy prostokątna, profilowana wnęka na kościelne precjoza.
Po południowej stronie przejazdu bramnego i kaplicy, na piętrze mieściła się sala rady miejskiej, czyli obszerne pomieszczenie reprezentacyjne, być może otwarte na kaplicę arkadą. Ściany komnaty ozdobione były gotycką dekoracją malarską z roślinnymi motywami. Przykrywał ją drewniany strop belkowy, prawdopodobnie także pokryty malowidłami. Od zachodu oświetlenie zapewniały cztery przeszklone okna z wnękami dekorowanymi malowidłami figuralnymi, wyposażone w boczne siedziska. Za ogrzewanie sali odpowiadał wstawiony w 1444 roku piec kaflowy, nad którym opiekę sprawować miał kat i jego żona. W ścianie wschodniej znajdował się portal wiodący na drewniany ganek, wąskie przejście w narożniku południowo – wschodnim wiodło stromymi schodami na poddasze mieszczące miejskie archiwum, a kolejny portal na południu prowadził do pomieszczenia na piętrze dawnego domu Pawera. Pomieszczenie w przyziemiu, oświetlane co najmniej jednym odcinkowo zamkniętym oknem, prawdopodobnie służyło kupcom jako skład towarów. Pod nim i pod całym zespołem domów tworzących fasadę ratusza, znajdowały się sklepione kolebkami piwnice, użytkowane do składowania wina i piwa.
Dawny dom Pawera na początku drugiej płowy XV wieku został w przyziemiu przykryty podobnie jak przejazd pod kaplicą, czteroprzęsłowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Musiała też zostać wówczas wymieniona posadzka pomieszczenia na piętrze, co do której być może odnosiła się wzmianka z 1456 roku o wyłożeniu gliną podłogi w jednej z sal. Pomieszczenie piętra dawnego domu Pawera mogło służyć szerszej społeczności mieszczan, mogła się w nim też gromadzić rada miejska lub sądy. Po 1442 roku bogata fasada zachodnia piętra budynku została przekształcona. Zamurowano wówczas duże dekoracyjne okna i maswerkowe dekoracje, a na ich miejsce wstawiono trzy mniejsze otwory z prostymi kamiennymi obramieniami.
Wraz z przebudową przejazdu bramnego ratusza podwyższono o jedną kondygnację sąsiednią wieżę, zwieńczoną odtąd drewnianym, dookolnym gankiem dla straży miejskiej i kalenicowym czterospadowym dachem. Pod koniec XV wieku wieżę raz jeszcze podwyższono, przy czym jej najwyższa część uzyskała mniejsze rozmiary i smuklejszą sylwetkę, zwieńczoną nowym, późnogotyckim hełmem z narożnymi wieżyczkami o formie bartyzan. Również pod koniec XV wieku szczytowe domy tworzące zachodnią fasadę ratusza przykryte zostały wysokim i stromym, późnogotyckim dachem z lukarnami, wspólnym dla całej zachodniej części ratusza. Wiązało się to z usunięciem szczytów i poprowadzeniem nowej kalenicy równolegle do fasady. Każda z doświetlających poddasze lukarn przykryta została dwuspadowym daszkiem zwieńczonym fialą i przepruta profilowanym czworobocznym oknem.
Stan obecny
Ratusz w Bratysławie pomimo nowożytnych przekształceń zachował średniowieczne mury obwodowe (za wyjątkiem rozebranej części wschodniej) oraz liczne detale architektoniczne, włącznie z należącymi do najstarszej fazy. Od strony uliczki Kostolnej widoczny jest krenelaż obronnego dworu Jakubovców, na fasadzie oraz północnej elewacji wieży wzrok przyciągają bogato zdobione maswerkowe okna z wimpergami, a jedna z kamienic wchodzących w skład ratusza zachowała XV-wieczną elewację od strony placu rynkowego. Ponadto w budynku obok wieży przetrwał późnogotycki przejazd bramny z XVI-wiecznym wykuszem nad portalem wjazdowym. Wykusz ten ma dziś cechy późnogotyckie, ale jest to wynik XIX-wiecznych prac budowlanych, które przekształciły ten wczesnonowożytny element zgodnie z panującą wówczas modą. Wewnątrz w XXI wieku, przy użyciu zachowanych pierwotnych elementów, zrekonstruowana została kaplica z jej średniowiecznym wystrojem (portale, sedilia, sklepienie prezbiterium, pozostałości malowideł ściennych). Udostępnione zostały także wyremontowane pomieszczenia przyziemia i suteren, do których wcześniej nie było wstępu.
Obecnie na terenie ratusza znajduje się ekspozycja muzealna dotycząca dziejów miasta (Múzeum mesta Bratislavy), jego historii i zmian społecznych, gospodarczych, kulturalnych oraz politycznych. Eksponaty obejmują okres od czasów prehistorycznych, poprzez średniowiecze aż do lat 30-tych XX wieku. Istnieje możliwość wejścia na wieżę ratuszową, która służy za platformę widokową ukazującą panoramę miasta. Po zejściu z wieży trasa turystyczna wiedzie po najstarszej zachowanej części ratusza, gdzie głównymi eksponatami są zachowane elementy dawnego wystroju i detale architektoniczne, zwłaszcza te w kaplicy. Zabytek dostępny jest od wtorku do piątku w godzinach 10.00-17.00, a także w soboty i niedziele od godziny 11.00 do 18.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fiala A., O opevnenom dvorci bratislavských Jakubovcov, „Archæologia historica”, roč. 2, č. 1, 1977.
Holčík Š., Bratislavská radnica, Bratislava 1990.
Holčík Š., Husová B., Janovíčková M., Víta vás nová stará radnica, Bratislava 2012.
Majorossy J., From the Judge’s House to the Town’s House. Town Halls in Medieval Hungary [w:] Rathäuser als multifunktionale Räume der Repräsentation, der Parteiungen und des Geheimnisses, Innsbruck-Wien-Bozen 2012.