Historia
Franciszkanie do Bratysławy przybyli prawdopodobnie w latach 80-tych XIII wieku, w czasach króla Władysława IV Kumańczyka lub najpóźniej za rządów Andrzeja III, w związku z nadaniem Bratysławie praw miejskich w 1291 roku. Być może wcześniej posiadali klasztor na przedmieściach, a do miasta zostali translokowani po najeździe czeskiego króla Przemysła Ottokara II. O tym, że posiadali już wtedy jakąś siedzibę świadczyłyby przekazy austriackie, które odnotowały, iż część mieszczan znaleźć miała schronienie w czasie czeskiego najazdu „ad domum fratrum Minorum”. Funkcjonowanie konwentu franciszkańskiego w Bratysławie po raz pierwszy wiarygodnie odnotowano w źródłach pisanych w latach 90-tych XIII wieku. Mianowicie w 1296 roku biskup Pécs udzielił odpustu franciszkańskiemu kościołowi św. Jana Ewangelisty, co zapewne miało związek z zebraniem funduszy na jego ostatnie prace budowlane lub wykończeniowe. Następnie w 1297 roku Alžbeta, wdowa po komesie Kozmie, dokonała przekazania jednej ze swych wsi „in ecclesia fratrum minorum Posonii”. Jeszcze w tym samym roku Lodomer, arcybiskup Ostrzyhomia dokonał uroczystej konsekracji kościoła bratysławskich franciszkanów pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny i jednocześnie zezwolił na udzielanie odpustów co roku w dzień konsekracji.
W XIV wieku konwent bratysławskich franciszkanów prosperował, co znalazło wyraz w prowadzonych pracach budowlanych nad rozbudową kościoła klasztornego. W nawie założono wówczas sklepienia, w okna wstawiono maswerki, a około połowy stulecia dostawiono smukłą wieżę. Następnie w drugiej połowie XIV wieku dobudowano okazałą, dwukondygnacyjną kaplicę św. Jana, w ewidentny sposób zaprzeczającą nakazanym przez regułę ideałom ubóstwa. Niezwykła jakość dekoracji elementów architektonicznych kościoła bratysławskich franciszkanów wskazywałaby, że mieli oni wsparcie w ośrodku królewskim, przy bezpośrednim udziale mistrzów działających wcześniej w jednym z przedsięwzięć dworskich. Powiązania bratysławskich braci mniejszych z władzą świecką musiały być w tym czasie bardzo bliskie, co pośrednio potwierdził już bardzo uroczysty charakter aktu konsekracji z 1297 roku, przeprowadzony z udziałem świeckich i kościelnych hierarchów, w tym króla węgierskiego Andrzeja III. Samą kaplicę św. Jana zapewne ufundował sędzia miejski Jakob, gdyż jego herb umieszczono na zworniku sklepienia krypty. Ten zamożny i prowadzący rozległe interesy handlowe urzędnik zmarł w 1373 roku, po czym prawdopodobnie pochowany został w kościele franciszkanów.
Pod koniec 1526 roku, gdy ziemie Królestwa Węgierskiego na południu wraz z najważniejszymi siedzibami monarszymi zagrożone były przez Turków, klasztor stał się miejscem ważnego wydarzenia. W murach jego kościoła na króla Węgier obrano austriackiego arcyksięcia Ferdynanda Habsburga. W kolejnych latach we franciszkańskiej świątyni, prawdopodobnie ze względu na jej wyjątkowo bogaty wystrój architektoniczny, często pasowano szlachetnie urodzonych mężczyzn na rycerzy lub obdarowywano ich orderami złotej ostrogi. Uroczystości przeprowadzano zwłaszcza dla tych którzy zasłużyli się w walkach z Turkami, jak w 1563 roku, w trakcie koronacji cesarza Maksymiliana Habsburga na króla Węgier.
W drugiej połowie XVI wieku klasztor został dwukrotnie uszkodzony na skutek trzęsień ziemi, co doprowadzić miało między innymi do zawalenia sklepienia w nawie kościoła. Jej remont przeprowadzono do początku XVII wieku, ale już w stylistyce renesansowej. W XVII wieku przebudowano i powiększono także pomieszczenia klauzury. Ich dalsze modyfikacje w stylistyce barokowej miały miejsce w XVIII stuleciu, kiedy to klasztor ponownie uszkodzony został na skutek trzęsienia ziemi. Kolejne prace, tym razem w stylu klasycystycznym, prowadzono w XIX stuleciu. W 1831 roku, z okazji koronacji Ferdynanda V, odnowiona została kaplica św. Jana. Pod koniec tamtego wieku miały też miejsce prace remontowe znajdującego się w złym stanie kościoła, zwłaszcza jego gotyckiej wieży. Planowano wówczas wyremontować też kaplicę św. Jana, ale z powodu kłopotów finansowych doszło do tego dopiero w 1910 roku.
Architektura
Klasztor bratysławskich franciszkanów założony został w północnej części lokacyjnego miasta, wewnątrz obwodu murów obronnych, przypuszczalnie na miejscu starszej, murowanej budowli sakralnej lub świeckiej. Od strony zachodniej sąsiadował z szeroką ulicą będącą przedłużeniem placu rynkowego, natomiast z pozostałych stron otoczony był wąskimi uliczkami i parcelami ciasnej zabudowy miejskiej, co mogło wpłynąć na nieregularną w planie formę kościoła klasztornego. Oprócz niego konwent składał się z zabudowań klauzury po stronie południowej, której pomieszczenia otaczały czworoboczny w planie wirydarz.
Kościół klasztorny był budowlą jednonawową, składającą się z korpusu na planie trapezowatego, wydłużonego czworoboku (część wschodnia uzyskała większą szerokość niż partia zachodnia), oraz węższego, dwuprzęsłowego prezbiterium z wielobocznym zamknięciem na wschodzie (pięć boków ośmioboku). Prezbiterium nie zostało usytuowane idealnie na osi nawy, ale z lekkim odchyleniem ku północy. W XIV wieku do południowej elewacji korpusu, tuż przy narożniku, dobudowano smukłą czworoboczną wieżę, a po przeciwnej, północnej stronie dostawiono salową, dwukondygnacyjną kaplicę św. Jana.
Prezbiterium kościoła opięte zostało od zewnątrz uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi przebito siedem wysokich, ostrołucznych, dwudzielnych okien. Wewnątrz założono nad dwoma przęsłami prostokątnymi sklepienie krzyżowo – żebrowe, a nad wschodnim zamknięciem sklepienie sześciodzielne, przy czym przęsła rozdzielono żebrami jarzmowymi. Wszystkie żebra opuszczono na obłe, pojedyncze służki, nadwieszone na wspornikach na wysokości gzymsu poprowadzonego pod parapetami okien. Żebra diagonalne spięto dużymi, okrągłymi zwornikami, bogato zdobionymi gąszczem płaskorzeźbionych liści.
Dwoma przyporami podparty został od południa korpus nawowy kościoła, ale jego wnętrze początkowo nie było podsklepione, lecz otwierało się na więźbę dachową. Sklepienie o gruszkowych w przekroju żebrach założono w XIV-wiecznym etapie rozbudowy i być może wiązało się z podziałem przestrzeni na dwie nawy. Żebra opadały na wiązki służek, a te zgodnie z trendami klasycznego gotyku ciągnęły się aż do posadzki. Oświetlenie korpusu zapewniały trzy wysokie, ostrołuczne okna północne oraz dwa okna zachodnie, od XIV wieku wypełnione maswerkami. Wejście o bogatej kamieniarce znajdowało się pośrodku ściany zachodniej. Był to polichromowany, trójuskokowy, ostrołuczny portal z archiwoltą osadzoną na ciągu głowic zdobionych motywami roślinnymi. Ponad nim umieszczono profilowany gzyms, który przebiegał prawdopodobnie przez całą szerokość elewacji. Kościół był też skomunikowany z zabudowaniami klauzury portalami południowymi w nawie (do skrzydła zachodniego i do krużganka), a także portalem w prezbiterium. Wszystkie boczne portale były stosunkowo masywne, ostrołucznie zamknięte. Od północy portal we wschodniej części nawy początkowo wiódł do miasta, ale po dobudowaniu kaplicy łączył się z jej wnętrzem.
Wnętrze kościoła pierwotnie pokryte było dekoracją malarską imitującą szare kwadry, rozdzielone białymi liniami na podobieństwo spoin. Nawę z prezbiterium łączyła wysoka arkada tęczy o ostrołucznej, profilowanej archiwolcie osadzonej na kapitelach przyściennych kolumn. Przestrzeń tą pierwotnie zapewne przedzielało lektorium, przegroda dzieląca kościół na zachodnią część dostępną dla wiernych i wschodnią, prezbiterialno – chórową, gdzie dostęp mieli tylko franciszkanie. Na jego istnienie wskazywałaby bardzo duża, około 4 metrowa wysokość cokołu arkady tęczy. Ponadto po stronie południowej umieszczono dwa okna, przebite jedno nad drugim w ścianie nawy, które pierwotnie miały oświetlać przestrzeń przyziemia i piętra lektorium. Wejście na piętro mogło prowadzić poprzez wieżę i krótki zwieńczony kolebką korytarzyk, gdzie w tym celu od strony nawy utworzono portal. Lektorium posiadało także portale od północy i południa w ścianach nawy, łączące się z kaplicą i krużgankiem, stanowiące drugą parę przejść niezależnych od portali wiodących bezpośrednio do nawy.
Wieża kościoła uzyskała czworoboczną podstawę, przechodzącą na poziomie dwóch najwyższych pięter w sześciobok. Właśnie te dwa najwyższe piętra wraz z iglicą, jako jedyne dobrze widoczne od strony miasta, otrzymały najbardziej dekoracyjne formy. Piętra rozdzielono gzymsem pod którym poprowadzono maswerkowy fryz. Narożniki wieży zostały pogrubione, dzięki czemu można je było zwieńczyć sterczynami. Pomiędzy nimi z każdej strony przebito ostrołuczne, bogato profilowane przeźrocza pozwalające na wydobywanie się dźwięku dzwonów, nieco szersze, dwudzielne na najwyższym piętrze, wszędzie wypełnione maswerkami. Cechą charakterystyczną wieży, typową także dla wieży franciszkańskiego kościoła w Sopron i wieży wiedeńskiego kościoła św. Szczepana, stały się rozłożone między sterczynami szczyciki – wimpergi, w Bratysławie, co szczególne, ułożone w dwóch zazębiających się poziomach i wypełnione ślepymi maswerkami. Pomiędzy nimi umieszczone zostały liczne gargulce, przedstawiające między innymi Żyda jadącego na świni, kobietę z bujnymi piersiami, byka, sowę, psa, lamparta i inne fantastyczne stworzenia. Wimpergi ujęły wysoką iglicę, pierwotnie o ażurowej konstrukcji zdobionej żabkami i kwiatonem.
Kaplica św. Jana wzniesiona została jako budowla salowa o wyjątkowo smukłej sylwetce, uzyskanej za sprawą niewielkich w planie rozmiarów przy dużej wysokości koniecznej do pomieszczenia dwóch kondygnacji. Podział wertykalny zewnętrznych elewacji utworzyły wysokie, uskokowe przypory zwieńczone fialami z kwiatonami, a także wysokie ostrołuczne, czwórdzielne i trójdzielne okna. Akcent horyzontalny wprowadził gzyms kapnikowy oraz masywny cokół. Wewnątrz elewacje podzielone zostały na dwie strefy: górną, prawie w całości wypełnioną maswerkowymi oknami, i dolną, zdobioną czworobocznymi panelami o profilowanych obramieniach. W tych ostatnich utworzono motyw ostrołucznych, dwudzielnych ślepych maswerków zwieńczonych trój- i czwórliśćmi. Sklepienie krzyżowo – żebrowe w trzech prostokątnych przęsłach i sześciodzielne sklepienie wschodniego zamknięcia opuszczono wiązkami służek do posadzki, ale służki przerwano na wysokości okien misternymi baldachimami, pod którymi na kapitelach przyściennych kolumn osadzono figury. Po stronie wschodniej i północnej kaplicy praktycznie cała przestrzeń górnej strefy wypełniona została oknami i detalami architektonicznymi. Nieco gładkich murów pozostawiono po stronie południowej, a najprostszą elewację utworzono po stronie zachodniej, gdzie znalazł się portal wejściowy i dwa wysoko osadzone lancetowate okna z trójlistnymi zamknięciami. Początkowo jednak znajdować się tam miało okazałe, wchodzące w partię szczytową czwórdzielne okno, wypełnione maswerkiem o charakterystycznych trój- i czwórliściach, ukształtowanych z płatków podobnych do ostro zakończonych kropli (forma ta pojawiła się na kaplicy piętnaście razy, praktycznie w każdej górnej części kaplicy). Kaplica pierwotnie otwierała się na nawę dużą, profilowaną arkadą, która jednak z nieznanych przyczyn została zamurowana. Dolna, tonąca w półmroku kondygnacja kaplicy o formie krypty, posiadała dużo bardziej surowy wystrój. Żebra jej sklepienia opuszczono bez pośrednictwa głowic do cokołów na posadzce.
Stan obecny
Bratysławski kościół franciszkanów należy dziś do najważniejszych zabytków architektury gotyckiej na Słowacji, pomimo że jego korpus nawowy uległ gruntownej barokizacji. Średniowieczną formę w większości zachowało prezbiterium, a artystycznym wykonaniem imponują wieża oraz kaplica św. Jana, obie prezentujące lekkość bryły i wertykalność klasycznego gotyku. Wieża została nieco zmodyfikowana w XIX wieku, bowiem pierwotnie jej iglica miała ażurową formę, zamiast widocznego dziś pełnego, kamiennego hełmu. Pomimo przekształcenia nawy zachowały się w niej gotyckie portale, wraz z bogatym głównym portalem zachodnim. Pod nowożytnym płaszczem odkryto także relikty służek sklepiennych gotyckiego sklepienia. Zabudowania średniowiecznej klauzury franciszkanów uległy gruntownej przebudowie. O ich gotyckich początkach świadczyć może zachowana do dziś wieloboczna kaplica św. Rozalii, zamykająca od wschodu dawny kapitularz.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliography:
Bereczki Z., The single gothic towers of the two Franciscan churches of Bratislava and Sopron and their possible connections to Vienna, „Ars”, 53/2020.
Ciulisová I., Stredoveká podoba bratislavského františkánskeho kostola, „Ars”, č. 1–3, 2000.
Pomfyová B., Letnery v stredovekých kostoloch na Slovensku. Príspevok k stavebným dejinám mendikantských kláštorov, „Archæologia historica”, roč. 44, č. 2, 2019.