Historia
Gotycki kościół św. Marcina zaczęto budować na przełomie XIII i XIV wieku, na miejscu wcześniejszej romańskiej budowli z XI lub XII wieku, po tym jak papież Innocenty III pozwolił przenieść kapitułę z zamku do miasta. Zezwolenie to wydano co prawda już w 1204 roku, ale faktyczne przeniesienie nastąpiło dużo później. Budowa gotyckiego kościoła mogła mieć także związek ze zniszczeniami spowodowanymi w 1271 roku przez czeskie wojska Przemysła Ottokara II. Prawdopodobnie w okresie tym kościół św. Marcina zaczął pełnić funkcje parafialne, dzięki prestiżowi kapituły jako najwyższej instytucji kościelnej w mieście. To ona początkowo sprawowała opiekę nad kościołem, ale wraz z rozwojem Bratysławy musiała się podzielić wpływami z mieszczaństwem. Funkcja bratysławskiego proboszcza po raz pierwszy odnotowana został w przekazach pisemnych w 1304 roku, kiedy to zawarto porozumienie między wójtem Hertlinem, przedstawicielami miasta, prepozytem Serafinem i członkami kapituły, ustalające warunki jego wyboru. Zgodnie z umową pleban miał utrzymywać wikariusza oraz nauczyciela kapitulnego, pełniącego równocześnie wraz z uczniami rolę chórzysty w kościele.
Budowa gotyckiego kościoła prawdopodobnie zaczęła być intensywniej prowadzona około drugiej dekady XIV wieku, po ustabilizowaniu sytuacji polityczno – gospodarczej w związku z wygaśnięciem rządzącej dynastii Arpadów i walkami o tron węgierski. W 1318 roku arcybiskup ostrzyhomski wydał odpust dla wszystkich, którzy odwiedzą kościół („qui ecclesiam Sancti Martini adjuverint”), co zwyczajowo związane było z pozyskiwaniem funduszy na prace budowlane. Kolejne odpusty udzielone zostały w 1339 roku. Wznoszenie kościoła posuwało się jednak z pewnymi kłopotami, naznaczonymi sporem między kapitułą a miastem, które nie chciało finansować prac budowlanych. Ponadto ustalenia wymagał sposób powoływania proboszcza, od początku XIV wieku wybieranego przez radę miejską spośród kanoników, za zgodą prepozyta i kapituły. Sposób ten zmieniono w 1348 roku, gdy zwiększono uprawnienia posiadających prawo patronatu mieszczan. Po wzniesieniu prezbiterium w latach 20-tych XIV wieku, powiększanie kościoła o korpus nawowy trwało do końca tamtego stulecia, gdy zintegrowano go z drugą linią miejskiego muru obronnego, a następnie jeszcze w początkach XV stulecia, gdy przekształcono zamknięcia naw bocznych.
Poważniejsze prace budowlane nad kościołem św. Marcina wstrzymano w latach 1427-1435 ze względu na zagrożenie husyckie, działano wówczas jedynie nad kaplicami w zachodniej części korpusu. Pod koniec pierwszej połowy XV wieku, pod nadzorem wiedeńskiego mistrza Hansa Puchsbauma, założono sklepienia korpusu nawowego, dzięki czemu w 1452 roku mogła się odbyć uroczysta konsekracja kościoła. Gabaryty korpusu nawowego po ukończeniu okazały się jednak całkowicie nie pasować do wzniesionego 150 lat wcześniej niewielkiego prezbiterium, dlatego w drugiej połowie XV wieku podjęto budowę większej, późnogotyckiej wschodniej części kościoła, ukończonej około 1487 roku. Projekt prezbiterium należał do dzieła mistrza wiedeńskiego Laurenza Spenninga, choć za jego rozmiarami i reprezentatywnością kryły się ambicje miejskiej elity. Ostatnie większe późnogotyckie roboty budowlane prowadzono w czasach króla Macieja Korwina, ale jeszcze na przełomie XV i XVI stulecia dostawiono kaplicę św. Anny oraz w pierwszej ćwierci XVI wieku kruchtę południową.
W 1541 roku Buda zajęta została przez Turków, dzięki czemu Bratysława przejęła rolę najważniejszego miasta chrześcijańskiej części Królestwa Węgierskiego. Jej kościół farny zaczął pełnić rolę świątyni koronacyjnej królów węgierskich (trzeciej po upadku Ostrzyhomia i Székesfehérvár), a wkrótce potem stał się jednym z najważniejszych miejsc pochówku węgierskiej elity politycznej. W 1563 roku w kościele św. Marcina Ferdynand I Habsburg zorganizował koronację swojego syna Maksymiliana i jego żony Marii. Następnie w 1572 roku koronował się w nim na władcę Węgier Rudolf II Habsburg. Kolejne intronizacje miały miejsce w Bratysławie w XVII wieku, za wyjątkiem trzech przeprowadzonych w Sopron.
W latach 1729-1732 do kościoła dostawiono barokową kaplicę, zaś w 1764-1765 podwyższono wieżę kościoła o jedną kondygnację oraz radykalnie zmodyfikowano w stylu barokowym fasadę zachodnią i elewacje wieży. Zmiany te usiłowano usunąć w okresie 1835-1846, kiedy to wieżę wraz z całą fasadą kościoła poddano przebudowie neogotyckiej. Renowację tą sprokurował pożar z 1833 roku, wywołany uderzeniem pioruna który zniszczył barokowy hełm. Duże remonty kościoła miały miejsce w latach 1863-1878, niewielkie modyfikacje konstrukcyjne wprowadzono też w 1905 roku, nie wpłynęły one jednak znacząco na jego formę. Większe naprawy sfinansowano dopiero w latach 1968-1970, gdy usunięto ostatnie barokowe naleciałości fasady oraz część elementów neogotyckich.
Architektura
Kościół św. Marcina zbudowany został w południowo – zachodniej części średniowiecznego miasta, z fasadą umieszczoną na linii miejskich murów obronnych. Była to lokalizacja nietypowa, bardzo oddalona od miejskiego placu rynkowego, wynikła z lokalizacji starszego, romańskiego kościoła kapituły, który pierwotnie wzniesiono na terenie podzamcza, później wchłoniętego w rozrastające się miasto. W okresie budowy gotyckiego kościoła w środkowej części miasta nie było już wolnych parcel, a z drugiej strony kościół mógł posłużyć do wzmocnienia odcinka miejskich obwarowań. Po jego południowej stronie w niewielkiej odległości znajdowała się brama Wydrzycka, zaś na północy z przykościelnego placu wbiegała droga w stronę klasztoru klarysek. Od wschodu kościół prawdopodobnie ograniczony był gęstą zabudową mieszkalną.
W okresie gotyku kościół był budowlą trójnawową z korpusem początkowo o czterech przęsłach długości, po którego wschodniej stronie znajdowało się wąskie prezbiterium z trójbocznym zamknięciem, charakteryzującym się niewielkim odchyleniem ku północy. Korpus nawowy być może pierwotnie planowany był jako bazylikowy, ale ostatecznie zdecydowano się na nowatorską bryłę halową, wzorowaną na kościołach w Szwabii, z farą w Schwäbisch Gmünd na czele. Centralną oś utworzonej na początku XV wieku fasady stanowiła pierwotnie niska i przysadzista czworoboczna wieża, flankowana od północy i południa kaplicami na przedłużeniu naw bocznych. Od wschodu nawy boczne początkowo zamknięte były ukośnie poprowadzonymi ścianami, jako że łączyły się jeszcze ze starym, niewielkim prezbiterium z początku XIV wieku. Gdy w drugiej połowie XV wieku podjęto budowę dużo większego prezbiterium późnogotyckiego, wschodnie zamknięcia naw bocznych przekształcono na prosto zakończone, jednocześnie wydłużając korpus o dodatkowe przęsło. Prezbiterium późnogotyckie zamknięto w podobny sposób jak starsze, pięcioma bokami ośmioboku. Następnie w początkach XVI wieku do nawy południowej dobudowana została późnogotycka kruchta, zaś do nawy północnej dwuprzęsłowa kaplica św. Anny.
Na zewnątrz kościół opięty został uskokowymi przyporami, między którymi umieszczone zostały profilowane, zdobione maswerkami okna o ostrołucznych zamknięciach (przyporami nie było opięte jedynie małe prezbiterium z XIV wieku). Podziały poziome elewacji wprowadzał profilowany gzyms cokołowy, gzymsy kapnikowe w prezbiterium i kaplicy północnej (w kaplicy załamany w celu objęcia okien) oraz gzyms wieńczący. Wszystkie nawy nakrywał pojedynczy dach dwuspadowy, od wschodu zakończony trójkątnym szczytem dominującym nad niższym dachem prezbiterium.
Wejście do kościoła wiodło poprzez nawy boczne od północy i południa. Głównym było wejście północne, gdzie osadzono okazały portal, którego podstawą kompozycji uczyniono gruszkowate wałki profilowania, poprowadzonego od niskiego cokołu do ostrołucznej archiwolty. Profilowanie przerwano z obu stron konsolą i baldachimem, przeznaczonymi na figury świętych. W tympanonie ukazano natomiast płaskorzeźbioną personifikację Trójcy Świętej w widoku frontalnym, w otoczeniu motywów roślinnych i zwierząt – pelikana i lwicy karmiących młode. Na przełomie XV i XVI wieku portal stał się wewnętrznym przejściem do kaplicy św. Anny, ale po jego zachodniej stronie funkcjonował jeszcze portal północny z początku XV wieku, z bogatym profilowaniem łączącym cokół z półkolistą archiwoltą oraz ze strefą kapiteli z płaskorzeźbionymi motywami roślinnymi. Skromniejszy pierwotny portal południowy miał ostrołuczną i wąską archiwoltę, osadzoną na dwóch ukośnych ramionach. Całość była profilowana bez przedzielenia od cokołu po archiwoltę.
Wnętrze kościoła przykryto sklepieniami sieciowymi i krzyżowymi, w prezbiterium z żebrami spiętymi dwudziestoma trzema zwornikami w kształcie herbów miast, rodów i regionów, które wspierały budowę wschodniej części kościoła lub były związane z głównym sponsorem – królem Maciejem Korwinem. Żebra w prezbiterium przedłużono na smukłe służki, między trzecim a czwartym przęsłem obejmujące masywniejsze przyścienne filary. Służki przecięły lub zostały osadzone na podokiennym gzymsie, wprowadzającym do wnętrza prezbiterium akcent horyzontalny. Korpus podzielono na nawy czterema parami ośmiobocznych filarów z wysokimi cokołami. W ich strefie kapitelowej na gzymsie podwieszono konsole z opuszczonymi żebrami. Przy ścianach wzdłużnych żebra opuszczono natomiast na przyścienne półkolumny. Cechą charakterystyczną sklepienia korpusu były żebra zagięte oraz wolne żebra rozdwojone, wtopione bezpośrednio w ściany (bez pośrednictwa konsol) pośrodku przęseł.
Wieża wraz z zachodnią fasadą kościoła pierwotnie znajdowała się za linią głównego muru miejskiego, na obszarze parchamu. Była częścią fortyfikacji miasta i dlatego od zachodu nie miała portalu wejściowego, który mogliby wykorzystać potencjalni napastnicy, ani nawet okien (jedynie małe otwory doświetlające). W celu polepszenia komunikacji przy zachodniej elewacji umieszczono parę małych bocznych wieżyczek z klatkami schodowymi. Wewnątrz część podwieżową kościoła podzielono na trzy części poprzez wewnętrzne ściany: na południu usytuowano kaplicę królowej Zofii, pośrodku zakrystię i na północy kaplicę kanoników. Na piętrze pierwotnie znajdowała się najstarsza w mieście biblioteka, archiwum kapituły i kaplica cesarska Zygmunta Luksemburczyka. Środkowa część piętra otwierała się do nawy emporą.
Stan obecny
Kościół zachował do czasów współczesnych uzyskany w średniowieczu układ przestrzenny i w większości bryłę. Przekształcona została fasada zachodnia, niegdyś pełniąca funkcje obronne w połączeniu z sąsiednim murem miejskim. Jej obecna forma z dużym neogotyckim oknem na pierwszym i drugim piętrze jest wynikiem renowacji z lat 70-tych XX wieku. Nowożytną formę posiada hełm wieży, ponadto z XVIII wieku pochodzi całe jej najwyższe piętro, obecnie przebite neogotyckimi oknami. Kolejnym, w całości nowożytnym elementem kościoła jest kaplica po północnej stronie prezbiterium. Wymieniona, przekształcona lub odnowiona została niewielka część detali architektonicznych, jak portal południowy kruchty i wewnątrz kruchty, czy portal północny prezbiterium. Spośród pierwotnych detali architektonicznych wymienić warto portal północy z około 1340 roku, znajdujący się obecnie w późnogotyckiej kaplicy św. Anny, wykusz przy północno – zachodnim narożniku, oryginalnie związany z miejskimi murami obronnymi, liczne okna maswerkowe. Wewnątrz warte uwagi są XV-wieczne sklepienia korpusu, prezbiterium i kaplic wraz z całym ich systemem podtrzymywania i zdobieniami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliography:
Bagin A., Rusina I., Toranová E., Žáry J., Dóm sv. Martina v Bratislave, Bratislava 1990.
Gojdič I., Tihányi J., Bratislava. Kostol sv. Martina. Architektonicko-historický výskum fasády veže a západnej fasády [w:] Ročenka pamiatkových výskumov 2010, red. M.Orosová, Bratislava 2012.
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Ortvay T., Geschichte der stadt Pressburg, Pressburg 1892.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.
Šedivý J., Az egyház a középkori Pozsonyban. Régi választások és új kérdések [w:] Fejezetek Pozsony történetéből magyar és szlovák szemmel, Bratislava 2005.