Historia
Zamek Branč (węg. Berencs) ufundował magister Aba z Hlohovca, który wzniósł go w pierwszych latach trzeciej ćwierci XIII wieku, w pobliżu wczesnośredniowiecznego grodziska z VIII-XII wieku, na strategicznie ważnym miejscu, umożliwiającym kontrolę dróg prowadzących w kierunku przełęczy karpackich. Należał on do łańcucha twierdz strzegących granicy węgiersko-czeskiej. Jego obrońcy posiadali wzrokowy kontakt z zamkami Holíč, Ostrý Kameň, Korlátka, czy z zamkiem Detrech (Plavecké Podhradie), a przy dobrej pogodzie dojrzeć mogli Tematín.
W 1251 roku węgierski król Bela IV zezwolił żupanowi trenczyńskiemu Bašowi na sprzedaż magistrowi Abie majątku Sobotišťa za cenę 40 grzywien srebra. W dokumencie tym zamek Branč nie został jeszcze odnotowany, ale do budowy nowy właściciel przystąpił zapewne wkrótce potem, ukończył ją zaś około początku lat 60-tych. Po raz pierwszy w źródłach pisanych zamek wspomniano w 1297 roku. Wtedy to przed nitrzańską kapitułą stanęli Aba i Abraham Rufus, aby potwierdzić swe dochody z wymienionych w dokumencie majątków. Aba wymienił wówczas zamek na cztery wsie i dobra ziemskie w innej części kraju.
W 1309 roku Branč zajął Máté Csák (Matúš Čák), który zamienił się z Abrahamem Rufusem za trzy osady. Csák był węgierskim możnowładcą suwerennie władający zachodnią częścią dzisiejszej Słowacji, który bogactwem i wpływami z czasem zaczął konkurować z królem. Podobnie jak w przypadku innych transakcji Csáka i w tym przypadku zamiana była wymuszona. Co prawda w 1317 roku król Karol Robert zwrócił Abrahamowi Branč i wypłacił odszkodowanie za poniesione w starciach z Csákiem szkody, jednak prawdopodobnie był to jedynie zwrot formalny, a zamek aż do śmieci Csáka w 1321 roku był w posiadaniu tego węgierskiego możnowładcy. W kolejnych latach jego właścicielem był krewny Csáka, Stefan z Holíč. Był to okres ciągłych walk na pograniczu pomiędzy Czechami i Węgrami w wyniku których w bliżej nieznanym momencie Branč został zajęty przez króla Jana Luksemburskiego. Wiadomo, iż w 1332 roku w jego imieniu zamkiem zarządzał kasztelan Stefan Herman, zajmujący także zamki Holíč i Beckov, oraz że podczas walk zamek musiał zostać uszkodzony, gdyż po odzyskaniu w 1332 roku Karol Robert nakazał jego renowację.
W 1394 roku zamek Branč otrzymał od króla Zygmunta Luksemburskiego jego ulubieniec oraz najbliższy i najbardziej wpływowy doradca, Stibor ze Stiboríc (Ścibor ze Ściborzyc). Ten możnowładca polskiego pochodzenia był wówczas jednym z najbogatszych i najbardziej wpływowych szlachciców, właścicielem rozległych ziem i wielu zamków. Wraz ze swym synem wzmocnił on i rozbudował Branč, choć i tak zamek wpadł w ręce husytów w trakcie jednej z ich wypraw na Węgry. Prawdopodobnie stało się to w 1428 roku, kiedy wojska czeskich buntowników przechodziły ze Skalicy w kierunku Bratysławy. Siedem lat później król Zygmunt Luksemburczyk musiał wykupować od nich Branč wraz z miastem Trnavą, Skalicą i zamkiem topolczańskim.
Od 1437 roku zamek należał do Pangráca ze Svatego Mikuláša, który wkrótce stał się postrachem okolicznych ziem, okradającym okoliczne osady i majątki oraz dopuszczającym się wymuszeń na ich mieszkańcach. Podobno część ze zrabowanych dóbr w postaci bydła i koni sprzedawał na łące pod Brančem, który wykorzystywał także do dalszych wypraw na ziemie morawskie i austriackie, między innymi z zajmowanego zamku Svetlov. W 1454 roku Pangrác musiał na krótko przekazać Branč Michalovi Ország i Pálowi Bánfy, którzy wypłacili mu za to tysiąc dukatów i wypuścili z więzienia. W 1462 roku Pangráca jako ponownego właściciela zamku Branč potwierdził król Maciej Korwin.
Około połowy lat 60-tych XV wieku zamek na krótko dzierżyli Jan i Zygmunt z Jura i Pezinka, a następnie do 1502 roku morawski szlachcic Mikuláš Kropáč z Nevédomi. Po jeszcze parokrotnej zmianie właścicieli, w 1537 roku Branč przeszedł na własność Františka Nyáry, za którego zapoczątkowano pierwszy etap renesansowej przebudowy zamku, w efekcie której został on przystosowany do obrony ogniowej. Jego następcy z rodu Nyáry z powodu tureckiego zagrożenia kontynuowali rozbudowę zamku, który mógł być miejscem schronienia dla okolicznej ludności, ale był też wykorzystywany jako więzienie dla duchownych protestanckich. Prace modernizacyjne kontynuowano również w pierwszej połowie XVII wieku, kiedy to zbudowano dwa nowożytne bastiony, jednak od tamtego momentu zamek, nie spełniając nowożytnych wymagań mieszkalnych, zaczął tracić na znaczeniu. Na początku XVIII wieku, po tym jak właściciele przenieśli się do wygodniejszych dworów, na zamku przez pewien czas mieszkał jeszcze kasztelan, jednak wkrótce potem zamek został opuszczony i popadł w ruinę.
Architektura
Zamek wzniesiono na wysokim, samotnie stojącym wzgórzu o wysokości 475 metrów n.p.m., dominującym nad okolicznymi dolinami południowo – zachodniego skraju Białych Karpat. Jego najstarszą częścią była XIII-wieczna, usytuowana w najwyższym punkcie skalistego wzniesienia, czworoboczna wieża mieszkalna o wymiarach wnętrza 9 x 7,7 metrów i grubości murów w przyziemiu dochodzącej aż do 3 metrów. Do wieży z oku dochodził mur wyznaczający na południu mały dziedzińczyk. Ich zewnętrzną ochronę zapewniał przekop oraz ziemny wał.
W drugiej ćwierci XIV wieku w trakcie usuwania zniszczeń po walkach z Czechami, usunięto stare obwarowania po południowej stronie wieży, a zamek powiększono i wzmocniono o nowe kamienne mury obronne po stronie zachodniej, otrzymując w efekcie dziedziniec na planie prostokąta o wymiarach 23 x 21 metrów. Samą wieżę mieszkalną nieznacznie powiększono po stronie południowej, prawdopodobnie kosztem starszych murów obronnych, w efekcie czego otrzymała ona formę masywnego, dwuprzestrzennego budynku mieszkalnego o wymiarach 14,7 x 21 metrów. Zamek został także powiększony o mniejszą, czworoboczną, nieregularną wieżę wystającą przed lico muru po stronie północnej (która chroniła pobliski wjazd na dziedziniec) i otoczony przekopem oraz ziemnym wałem. Z czasem pod koniec XIV wieku blisko usytuowany przekop tak bardzo odsłonił fundamenty murów obronnych po stronie południowej, iż trzeba je było wzmocnić przyporami, by uniknąć zawalenia do fosy.
Prace budowlane prowadzono również za Stibora ze Stiboríc i Pangráca pod koniec XIV wieku oraz w pierwszej połowie XV wieku, jednak wszystko co o nich wiadomo to odnalezione fragmenty detali architektonicznych w postaci konsol, ościeży okien i portali oraz kafli piecowych. Ich celem prawdopodobnie było podniesienie komfortu mieszkalnego, o czym świadczyłoby założone wówczas sklepienie krzyżowo – żebrowe w przyziemiu wieży mieszkalnej, oparte na środkowym filarze. Prawdopodobnie w okresie tym wzniesiono również mały budynek po południowej stronie dziedzińca oraz nowy, wąski dom mieszkalny po stronie zachodniej.
Pod koniec pierwszej połowy XVI wieku w zachodniej części zamku, po zewnętrznej stronie wąskiego gotyckiego budynku zbudowano nowy szeroki trakt, utrzymany jeszcze w stylistyce późnogotyckiej. Po jego stronie południowo – zachodniej wzniesiono masywną narożną wieżę przystosowaną do użycia ręcznej broni prochowej. Obronność zamku powiększono także utworzeniem podzamcza północnego, które miało lepiej zabezpieczać i wydłużać wjazd na teren zamku. Około 1550 roku w jego północno – wschodnim narożniku dobudowano masywną cylindryczną wieżę działową, zaopatrzoną w otwory strzeleckie dla broni ogniowej oraz kanały do odprowadzania dymu prochowego. Przebudowano także mury obronne podzamcza w które wstawiono nowe otwory strzelcze oraz wzniesiono czworoboczną wieżę bramną po stronie północno – zachodniej.
W drugiej połowie XVI wieku wzniesiony został zewnętrzny pierścień murów obronnych otaczających całe założenie. Wzmacniały go trzy, mocno wysunięte poza lico murów półokrągłe baszty, otwarte od strony wewnętrznej oraz jedna baszta cylindryczna po stronie północnej. Wjazd do zamku zaczął wówczas prowadzić od strony północno – wschodniej, wzdłuż kurtyny północnej, następnie zawracał w narożniku północno – zachodnim, gdzie pokonywał zwodzony most ponad przekopem. Wieża bramna prowadząca na zamek średni zaopatrzona była w dwa portale: mniejszy dla pieszych i większy dla konnych oraz wozów. Następnie droga wjazdowa biegła za nią wzdłuż północnej kurtyny zamku górnego i osiągała dziedziniec zamku górnego starą bramą po stronie północno – wschodniej.
Stan obecny
Obecnie zamek znajduje się w postaci słabo zachowanej trwałej ruiny. Dzięki przetrwaniu dolnych partii murów obronnych i budynków mieszkalnych, odsłoniętych w wyniku wieloletnich prac archeologicznych, jego układ jest jednak czytelny. W stosunkowo najlepszym stanie widoczne są obecnie mury północnego podzamcza (zamku średniego), zewnętrznego pierścienia obwarowań oraz dolne partie najstarszej wieży mieszkalnej. Zamek udostępniony jest do zwiedzania za niewielką opłatę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Šimkovic M., Hrad Branč, Bratislava 2011.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.