Historia
Murowany zamek Beckov został wzniesiony w pierwszej połowie XIII stulecia, na miejscu wcześniejszego wielkomorawskiego grodu z drugiej połowy IX wieku i jeszcze starszego celtyckiego osiedla. Po raz pierwszy odnotowany został jako „castrum Blundus” w węgierskiej anonimowej kronice z przełomu XII i XIII wieku, a następnie pod nazwą „Blundix” w 1208 roku w dokumencie żupana (komesa) nitrzańskiego Tomáša. Był on jedną z licznych królewskich warowni położonych nad Wagiem i strzegących przepraw rzecznych oraz granic Królestwa Węgierskiego. Stanowił siedzibę żupanów, w związku z którymi często był wspominany, między innymi w 1229 roku gdy odnotowano komesa „de Bolonduch” (z tego ostatecznie ukształtowała się węgierska nazwa zamku Bolondóc, dla której źródłem był starosłowiański Bludinec).
Wyjątkowo dogodne położenie sprawiło, że zamek nie został zdobyty przez Mongołów w 1241 roku. W drugiej połowie XIII wieku urząd beckovskiego żupana zaniknął w związku z okresem feudalnej anarchii panującej za czasów ostatnich Arpadów. W 1296 roku pobliski Trenčín dostał się w ręce Máté Csáka (Matúša III Čáka), najpotężniejszego z ówczesnych węgierskich arystokratów, który uczynił na tamtejszym zamku swą główną siedzibę. Zapewne nieodległy Beckov także dostał się pod jego władzę, gdyż na przełomie XIII i XIV wieku przeprowadzono pierwszą dużą przebudowę zamku. Po śmierci Csáka w 1321 roku Beckov ponownie stał się majątkiem królewskim, administrowanym przez kasztelanów wyznaczanych przez Karola Roberta i kolejnych władców z dynastii Andegawenów. W 1328 roku kasztelanem miał być niejaki Michal, syn Mercharda, w latach 30-tych zamkiem zarządzał Štefan Lackfi, a w latach 60-tych Mikuláš Kont. W okresie tym znaczenie zamku znacznie wzrosło, co przejawiło się w powiększeniu podległych mu majątków, w połowie XIV wieku obejmujących 14 wsi oraz miasteczka Beckov i Nové Mesto nad Váhom.
W 1388 roku zamek otrzymał Ścibor ze Ściborzyc, możnowładca polskiego pochodzenia, najbliższy i najbardziej wpływowy doradca cesarza Zygmunta Luksemburskiego, określający się „panem całej rzeki Wag”. Jako, że traktował on Beckov za swą główną siedzibę, przebudował zamek w stylu gotyckim oraz powiększył o nowe budowle, bogato zdobione architektonicznymi detalami i malowidłami. W 1414 Beckov odziedziczył jego syn, Ścibor Ściborowic, a po nim córka Katarzyna, choć zamek po śmierci Ścibora, ostatniego męskiego przedstawiciela rodu, znalazł się znów w majątku węgierskich władców. Katarzyna wróciła w rodzinne strony jako żona Pala Bánffy, któremu król podarował zamek w 1437 roku. Beckov pozostał w rękach ich potomków aż do wymarcia rodu, choć już pod koniec XV wieku część dóbr na skutek małżeńskich koligacji przeszła na rodzinę Séčiovców. W XVI wieku ród Bánffych wzmocnił obwarowania zamku i przebudował go w stylu renesansowym.
Ján Bánffy, ostatni męski przedstawiciel rodu, poległ w 1594 w jednej z bitew z Turkami. Pięć lat później Turcy podjęli próbę zajęcia Beckova, ale zdołali jedynie częściowo spalić samą osadę, której ostatecznie wraz z zamkiem nie zdobyli. Ostatni przejaw świetności zamku miał miejsce na początku XVII wieku, gdy w trakcie powstania Bocskaya chroniła się w nim okoliczna szlachta przed hajdukami i bandami grasujących Turków. W kolejnych latach XVII wieku zamek popadł w zaniedbanie i opustoszał, na co wpływ miały spory majątkowe pomiędzy właścicielami. Majątek rodziny po 1644 roku, kiedy to zmarł ostatni potomek drugiej linii Bánffyych, podzielono wśród wielu dziedziców, a nad zamkiem ustanowiono komposesorat, dzięki czemu w 1658 roku udało się przeprowadzić konieczne naprawy. Gdy w 1663 roku wybuchła nowa wojna z Turkami, zamek był na tyle dobrze przygotowany do obrony, że nie odważyli się go zaatakować.
Utrata znaczenia zamku nastąpiła po ustaniu zagrożenia tureckiego pod koniec XVII wieku. Ostatnie, najpilniejsze naprawy przeprowadzono na przełomie XVII i XVIII stulecia, lecz już wkrótce, po porażce powstania Rakoczego w 1708 roku, z zamku zniknął garnizon. W 1729 w miasteczku wybuchł pożar, który przeniósł się na zamek gdzie spustoszył wnętrza oraz spalił dachy. Nieodbudowany, od tego czasu zamek niszczał coraz bardziej, aż zostały z niego tylko ruiny. Dopiero w latach 70-tych XX wieku doczekały się one zainteresowania specjalistów i władz, dzięki czemu do 1976 roku przeprowadzono rozległe prace archeologiczne oraz konserwacyjne i zabezpieczono istniejące pozostałości.
Architektura
Zamek wzniesiony został na wapiennym grzbiecie, wybijającym się niedostępnymi skarpami z terenu szerokiej doliny rzeki Wag. Skarpy te, wysokie nawet na około 50-60 metrów, zapewniały ochronę aż z trzech stron, jedynie na południu nieco łagodniejsze stoki umożliwiły poprowadzenie drogi wjazdowej, w miejscu gdzie grzbiet łączył się z pozostałą częścią masywu Gór Inowieckich, rozłożonych po wschodniej i południowo – wschodniej stronie zamku. Po stronie zachodniej i północnej w odległości kilkuset metrów meandrami wiła się rzeka Wag, w średniowieczu tworząca podmokłe, zalewowe tereny, wzdłuż których ciągnął się szlak z Bratysławy i Trnavy do Trenčína i dalej w stronę Polski.
Na górnym spłaszczeniu skalnego grzbietu utworzono nieregularny, lecz zbliżony do owalu obwód muru obronnego, o długości dłuższych boków dochodzącej do około 100 metrów i maksymalnej szerokości 35 metrów. Mur ten wzniesiono z łamanego wapienia, nadając mu około 1,5 metra grubości w przyziemiu i zwieńczenie w postaci krenelażu. Wejście w jego obręb możliwe było od jedynej dostępnej, opadającej bardziej łagodnymi stokami południowej strony. Brama mogła być zlokalizowana w skalnej rozpadlinie na południowym – wschodzie, gdzie linia muru uległa lekkiemu załamaniu do wnętrza. Najstarsza, romańska zabudowa mieszkalna znajdować się mogła w północnej części skalnego wzniesienia (na miejscu późniejszej kaplicy). Na dziedzińcu przed nią w skale wykuty został kolisty zbiornik na wodę o średnicy około 5,5 – 6,5 metra. Kolejny romański budynek znajdować się mógł w narożniku południowo – zachodnim, w pobliży bramy. Zapewne już w początkach XIII wieku funkcjonowało gospodarcze podzamcze, chronione przekopem i drewniano – ziemnymi obwałowaniami.
W drugiej połowie XIII wieku w północnym, najwyżej położonym, najbezpieczniejszym miejscu zamku usytuowano budynek mieszkalny o charakterze pałacu z obronnym poddaszem. Początkowo sądzono, że miał on w planie kształt trapezu o wymiarach 16-23 x 10 metrów, dostawionego do zachodniej kurtyny muru, ale już w chwili powstania mógł wypełniać całą północną część zamku i dzielić się na dwa trakty (w takim wypadku część trapezoidalna byłaby traktem zachodnim). Wejście do budynku znajdowało się w przyziemiu w ostrołucznym portalu. Najniższa kondygnacja doświetlana była jedynie wąskimi otworami okiennymi, musiała więc pełnić funkcje gospodarcze, natomiast mieszkalne mogło być piętro. Przed budynkiem znalazł się starszy zbiornik na deszczówkę, wciąż też funkcjonowały pobliskie zabudowania romańskie.
Pod koniec XIII wieku i na początku XIV stulecia przeprowadzono gruntowną rozbudowę podzamcza. Po południowej stronie zamku utworzony został blankowany mur obronny, w dwóch miejscach połączony ze skałą pod górną częścią budowli. Objął on obszar o wymiarach około 55 x 30 metrów, przystosowany pod zabudowę gospodarczą i komunikację z zamkiem górnym. W tym celu teren został wyrównany, przy czym w niektórych miejscach zniwelowano różnice dochodzące do 3 metrów wysokości. Bramę na podzamcze umieszczono w prostej kurtynie południowo – zachodniej, natomiast nową bramę zamku górnego utworzono po stronie południowej (stara brama mogła odtąd pełnić rolę pomocniczej furty lub została zamurowana).
W XIV wieku postanowiono ponownie wzmocnić drogę dojazdową do zamku oraz jego przedpole, wydłużając obwarowania po stronie południowej, gdzie usytuowano dodatkowe, wąskie, południowo – zachodnie podzamcze o charakterze przedbramia z drobnym budynkiem bramnym i zwodzonym mostem, oraz z czworoboczną wieżą na przedzie, na wyżej położonej skale. Wieża ta kontrolowała pierwszą bramę, druga natomiast pozostała w starszym, ostrołucznym portalu podzamcza. Ponadto w podzamczu południowo – zachodnim umieszczono dwie mniejsze furty wypadowe. Przedłużono także w dwóch etapach mury podzamcza w kierunku północno – wschodnim, wzdłuż podnóża skały zamkowej. Celem tych prac było zapewnienie ochrony dla studni, znajdującej się w najbardziej na północ wysuniętej części, potrzebnej dla rozwijającego się zaplecza gospodarczego zamku. Budynki te (stajnie, spichrze, chlewy, domy służby) zostały przystawione do wewnętrznych ścian murów obronnych podzamcza południowo – wschodniego.
Zamek górny, który zajmował najwyższą część skalnego wzniesienia, został znacząco rozbudowany pod koniec XIV wieku i w pierwszym trzydziestoleciu XV wieku. W jego północnej części przy wykorzystaniu starszych zabudowań powstał gotycki, trójskrzydłowy zespół rezydencjonalnych zabudowań, rozmachem przypominający założenia królewskie. Oprócz dwutraktowego skrzydła północnego składał się on ze skrzydła wschodniego z kaplicą oraz południowego, w poprzek którego umieszczono przejazd bramny na północny dziedziniec. Liczne pomieszczenia od strony dziedzińca połączyły drewniane ganki, a od góry budynki zamknęły dachy siodłowe. Na zewnętrznych elewacjach nadwieszono latrynowe i okienne wykusze. Zapotrzebowanie na wodę zapewniał nowy zbiornik we wschodnim narożniku, położony w pobliżu zamkowej kaplicy. Ta była zorientowana względem stron świata, z prezbiterium od wschodu zamkniętym trójbocznie, wysuniętym na sam skraj skarpy (w celu jego budowy musiano rozebrać fragment muru obronnego z XIII wieku). Wysokie wnętrze kaplicy zwieńczono bogatym sklepieniem żebrowym oraz udekorowano ściennymi, figuralnymi oraz ornamentalnymi polichromiami. Oświetlenie zapewniały smukłe, ostrołuczne okna wypełnione maswerkami, pomiędzy którymi opuszczono służki zawieszone na rzeźbionych konsolach o kształtach ludzkich głów wkomponowanych w motywy roślinne.
Południowa część zamku górnego na przełomie XIV i XV wieku również poddana została rozbudowie. Przekształcono i powiększono romański budynek południowo – zachodni, tworzący odtąd część długiego, jednotraktowego ciągu pomieszczeń usytuowanych wzdłuż muru obronnego. W pobliżu jego północnego narożnika umieszczono niewysoką wieżę czworoboczną, spajającą północną część zamku górnego ze skrzydłem zachodnim, ale w całości zlokalizowaną na skalnych skarpach po zewnętrznej stronie muru obronnego. Na początku XV wieku wzniesiona została dominanta wysokościowa zamku, masywna czworoboczna wieża, niegdyś uważana za późnoromański bergfried. Przystawiona jedną, czołową ścianą do południowego narożnika dziedzińca, kontrolowała ona całe podzamcze oraz drogę dojazdową poprowadzoną po rampie do zamku górnego. Wstęp do niej możliwy był początkowo przez portal jedynie z poziomu piętra, choć później przebito też wejście na poziomie dziedzińca.
Na początku XV wieku podzamcze połączono z murami obronnymi ulokowanego na zachodzie miasta. Jedna z kurtyn miejskich połączona została z zamkiem pod wieżą zewnętrznego podzamcza, drugą doprowadzono do zamkowej skały w północnej części założenia. W drugiej połowie XV stulecia wzniesiono podkowiastą wieżę zwaną mylnie Ściborową, wysuniętą przed mury zamku górnego po stronie południowo – wschodniej, a przez to kontrolującą cały dziedziniec południowo – wschodniego podzamcza. Ponadto sam wjazd na zamek górny poprzedzono niewielkim przedbramiem, rozbudowanym w pierwszej połowie XVI wieku o dwukondygnacyjny budynek z trzecią bramą wyposażoną w zwodzony most.
Rozbudowy z drugiej połowy XVI stulecia, poza wprowadzeniem renesansowych elementów wystroju architektonicznego, doprowadziły do zabezpieczania wjazdu na zamek poprzez budowę barbakanu przed podzamczem południowo – zachodnim. Przy wschodniej skarpie, na terenie podzamcze południowo – wschodniego zbudowano natomiast masywny bastion artyleryjski. Na zamku górnym przed skrzydłem zachodnim utworzono dwa okazałe wykusze osadzone na masywnych filarach. Od strony dziedzińca do skrajnego południowego pomieszczenia skrzydła dobudowano budynek bramny.
Stan obecny
Zamek zachował się w postaci imponującej gotycko – renesansowej ruiny. Przetrwały w zasadzie wszystkie jego główne elementy takie jak: pałac północny i zachodni, wieża główna oraz dwie wieże z XV wieku, czy kaplica zamkowa, lecz niestety każde w różnym stopniu uszkodzenia. Spośród detali architektonicznych warto zwrócić uwagę na krenelaż z XIV wieku zachowany na murach podzamcza, relikty zbiornika na wodę z XIV/XV wieku utworzonego z dokładnie opracowanych kwadr, pozostałości maswerków w oknach kaplicy i malowideł na okiennych glifach, gotyckie okna pałacu północnego oraz tamtejszy, częściowo zamurowany portal wczesnogotycki. Po ostatnich pracach rewitalizacyjnych zamek udostępniony jest do zwiedzania w okresie kwiecień-listopad.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Matejka M., Hrad Beckov, Bratislava 2013.
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Stredoveké hrady na Slovensku. Život, kultúra, spoločnosť, red. D.Dvořáková, Bratislava 2017.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.