Historia
Najstarsza zachowana wzmianka pisemna o Bardejowie pojawiła się w 1241 roku (latopis halicko – wołyński). Przyjmuje się, iż pod koniec XIV wieku miasto posiadało już obwarowania konstrukcji drewniano – ziemnej, konieczne w związku z istniejącą tu komorą celną, natomiast budowę murowanych obwarowań, wznoszonych w miejsce starszych umocnień, rozpoczęto w 1352 roku z polecenia króla Węgier Ludwika. Już w 1376 roku prawdopodobnie istniał pełen ich obwód („civitatem nostram muratam Bardfa”), wtedy też Bardejów należał już do grupy wolnych miast królewskich zarządzanych prawem koszyckim i budínskim. Był ważnym węzłem komunikacyjnym zlokalizowanym blisko granicy oraz miejscem poborów opłat, przez który przebiegały główne szlaki handlowe skierowane z Węgier do Polski i na Ruś.
Po zakończeniu głównych prac budowlanych, w pierwszej połowie XV wieku, w związku z bogaceniem się mieszczan oraz rozwojem broni palnej, prowadzono rozbudowę fortyfikacji. Po 1420 roku obwarowania zostały wyremontowane, a kolejne prace prowadzono od 1426 do 1428 roku, przy czym w tym ostatnim roku Zygmunt Luksemburczyk udzielił mieszczanom 386 florenów, zapewne jako wsparcie prac budowlanych. W latach 1426, 1427 i 1428 pojawiły się pierwsze wzmianki o nawodnionej fosie miejskiej, natomiast w okresie przed 1433 rokiem fortyfikacje wzmocniono przez dobudowanie drugiego, zewnętrznego pierścienia murów i podwyższenie starego muru oraz zadaszenie jego ganku. W latach 1438 – 1443 oraz w latach 1466 – 1467 miały miejsce renowacje baszt miejskich, a także dostawianie do obwodu obronnego kolejnych baszt, przystosowanych już do użycia broni palnej.
W pierwszej połowie XVI wieku system obronny miasta po raz kolejny przystosowano do wymogów rozwijającej się artylerii (nowe otwory strzeleckie, barbakany przed bramami miejskimi, pogłębienie fosy). Modernizacja systemu fortyfikacji wymuszona była przede wszystkim trudną sytuacją polityczną, spowodowaną sukcesami militarnymi Imperium Osmańskiego na południowej granicy królestwa Węgier, i późniejszą okupacją jego południowych terenów. Sytuację komplikowała też wewnętrzna walka o władzę między Habsburgami a Janem Zápolyą i jego zwolennikami. W 1521 roku ukończono budowę baszty przy klasztorze augustianów, której zadaniem było prawdopodobnie wzmocnienie ochrony miejskiej sieci wodociągowej, natomiast w latach 1546–1547 wzniesione zostały przed bramami miejskimi barbakany.
Ostatnie, prowadzone na dużo mniejszą skalę prace związane z rozbudową i kompleksową renowacją umocnień miejskich, przypadły na pierwszą połowę XVII wieku, lecz wówczas, w związku z rozwojem artylerii, zaczęły już one tracić swe walory obronne. Sytuacja ta utrzymywała się przez cały XVII wiek, kiedy to miasta wschodniosłowackie popadły w głęboki kryzys spowodowany długotrwałą okupacją Dolnych Węgier przez Turków oraz feudalną anarchią na Węgrzech. Po klęsce Turków pod Wiedniem i ustabilizowaniu sytuacji politycznej w XVIII wieku strategiczne znaczenie fortyfikacji miejskich zmalało, zaś po wojnach napoleońskich ich znaczenie całkowicie zanikło.
Architektura
System obronny Bardejowa składał się z kamiennych murów obronnych, tworzących w planie kształt zbliżony do owalu z wydłużeniem w kierunku północno – wschodnim. Otaczały one miasto lokacyjne, usytuowane w widłach dwóch cieków wodnych: płynącej na północy rzeki Topľi, ku której zaznaczał się od miasta znaczny spadek terenu, oraz zabezpieczającego Bardejów od wschodu mniejszego strumienia Lukavicy. Z tym drugim blisko północno – wschodniego narożnika miasta łączył się kanał młyński z dwoma młynami, poprowadzony wzdłuż północnej części miasta i zasilający w wodę fosę miejską. Blisko obwarowań znalazły się dwa główne obiekty sakralne miasta: kościół farny św. Idziego po stronie północnej oraz klasztor augustiański na południowym – zachodzie. Centralną część miasta stanowił wydłużony południkowo plac rynkowy z ratuszem pośrodku, połączony krótkimi ulicami z bramami na północy i południu.
Wzniesiony z łamanego piaskowca mur zaopatrzony był w drewniany chodnik dla obrońców, pierwotnie otwarty, później pokryty drewnianym zadaszeniem. Jego najbardziej eksponowane odcinki zostały wzmocnione okrągłymi i czworobocznymi w planie basztami. Były one dwu, trzy i czterokondygnacyjne ze sklepieniami lub płaskimi stropami z drewna. Na każdym piętrze umieszczono otwory strzeleckie, z czasem przystosowane do broni palnej. Większość z baszt posiadała nazwy cechów, które ich broniły i dbały o odpowiednie utrzymanie. W okresie swojego rozkwitu w XVI wieku obwarowania liczyły 12 baszt oraz podwójny pierścień murów otoczony nawodnioną fosą, przy czym parcham funkcjonował już od pierwszej połowy XV wieku. Na północnym odcinku obwarowań dodatkowy rów z wodą (wspomniany kanał młyński) biegł również w pasie międzymurza.
Do miasta prowadziły trzy bramy: północno – wschodnia zwana Dolną, prowadzącą na szlak do zamku Makovica i dalej do Polski, Górna (Solna) po stronie południowej, która przecinała główną droga z Preszowa i zachodnia zwana Włoską, która kontrolowała podróż na Spisz i do Polski. Funkcjonowała również mniejsza północna furta zwana Wodną lub Małą koło kościoła św. Idziego. Początkowo bramy mieściły się w czworobocznych wieżach z przejazdami w przyziemiu. Od schyłku średniowiecza bramy północno – wschodnia oraz zachodnia posiadały dobudowane koliste barbakany, połączone z przedmieściami mostami zwodzonymi. Mniejszy kolisty barbakan bez mostu zwodzonego istniał również przed furtą Małą. Brama Górna zamiast barbakanu posiadała łukowo zagiętą szyję z dodatkową czworobocznym budynkiem bramnym zapewniającym wjazd do przedbramia i poprzedzonym mostem zwodzonym. Na linii głównego muru obronnego kurtynę zaoblono i wysunięto w stronę zewnętrznego muru parchamu oraz wyposażono w masywną wieżę bramną połączoną ze wspomnianą szyją. Przy bramie tej od początku XV wieku mieściła się komora celna.
Stan obecny
Do czasów współczesnych z dawnego obwodu obronnego Bardejowa zachowało się 12 baszt, zrekonstruowano również barbakan przy bramie północno – wschodniej oraz liczne odcinki murów obronnych. Pomimo szeregu luk powstałych na skutek wyburzeń oraz niezachowanych górnych partii kurtyn, system ten jest uznawany za jeden z najbardziej reprezentatywnych przykładów średniowiecznych umocnień miejskich na terenie Słowacji. Obejrzeć można basztę Rymarzy, basztę Krawców, basztę Prochową przy fundamentach bramy Górnej, baszty Małą i Wielką (Grubą), przy czym tą drugą w formie uzyskanej po przebudowie z XVI wieku, basztę Piwowarów (Wielką), basztę Kuśnierzy, przekształconą w stylistyce renesansowej basztę Złotników oraz basztę Archiwalną (Północną). Ponadto w północno – wschodniej części miasta znajduje się częściowo zrekonstruowana brama Dolna wraz z barbakanem.
pokaż basztę Piwowarów na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Lukáč G., Výsledky výskumu severovýchodnej bašty mestského opevnenia v Bardejove, „Archaeologia historica”, 32/2007.
Mencl V., Stredoveka mesta na Slovensku, Bratislava 1938.
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Sroka S.A., Średniowieczny Bardiów i jego kontakty z Małopolską, Kraków 2010.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne Słowacji Wschodniej, Warszawa 2005.