Historia
Pierwsza wzmianka o kościele parafialnym w Bardejovie odnotowana została w 1247 roku. Należał on wówczas wraz z osadą do opactwa cysterskiego z polskiej Koprzywnicy, które prawdopodobnie założyło grangię na terenie Szaryszu na początku XIII wieku. W powyższym dokumencie król Bela IV rozsądzić musiał spór graniczny między cystersami przy kościele św. Idziego, a przybyłymi z okolic Prešova osadnikami niemieckimi. Cystersi opuścili Bardejov przed 1269 rokiem, być może z powodu spustoszenia macierzystego konwentu przez Tatarów. Miasto natomiast wraz z kościołem farnym stało się własnością królewską, od 1376 roku o statusie wolnego miasta królewskiego. Kolejny dokument poświadczający istnienie kościoła powstał w 1320 roku, a pierwszych miejscowych księży, Jana i Henryka, wspominano w 1330 roku, w związku z płaceniem dość wysokiej papieskiej dziesięciny, wynoszącej 24 grosze. W 1352 roku król zezwolił miastu Bardejov na organizowanie dorocznych jarmarków po święcie św. Idziego, patrona miejscowego kościoła. Wkrótce potem władze miejskie zadecydowały o gruntownej przebudowie świątyni, a w zasadzie o wzniesieniu na miejscu starej nowej budowli, bardziej okazałej i spełniającej ambicje bogacącego się patrycjatu.
Wznoszenie gotyckiego kościoła św. Idziego rozpoczęto około połowy XIV wieku. Pierwszy etap prac, czyli budowę korpusu nawowego, zakończono do początku XV wieku, choć już w latach 20-tych i 30-tych XV wieku w źródłach pisanych odnotowywano liczne prace budowlane, prowadzone między innymi przy wieży. Zakończono je w 1443 roku, wraz z przeprowadzoną wówczas konsekracją. W 1448 roku przystąpiono do dalszej rozbudowy. Pod kierownictwem mistrza Mikuláša dobudowano zakrystię z oratorium na piętrze i większe prezbiterium, którego sklepienie po niedługim czasie zawaliło się, prawdopodobnie w wyniku błędów konstrukcyjnych. Do naprawy kościoła w 1464 roku został wezwany mistrz Štefan z Koszyc, który w tym czasie brał udział w budowie koszyckiej fary św. Elżbiety. Następnie w latach 1482-1486 od południa dobudowano trzy kaplice wraz z kruchtą. Ponadto ukończona została wieża, przy której prace odnotowano w 1487 i 1494 roku, a nad nawą główną na przełomie XV i XVI wieku założono późnogotyckie sklepienie. W 1497 roku zakładane miały być witraże w oknach. Budowa i wyposażanie kościoła zostały zakończone wraz ze wstawieniem do korpusu w 1519 roku późnogotyckiej empory zachodniej.
W okresie nowożytnym kościół nawiedzały liczne klęski. Oprócz kilku dużych pożarów z 1550, 1577, czy 1640 roku, były to głównie trzęsienia ziemi. Na skutek jednego z nich w 1774 roku zawaliła się wieża, kolejne w 1836 roku spowodowało spękanie murów kościoła. Katastrofalny pożar w dniu Wielkanocy 1878 roku sprawił, że spłonęło niemal całe miasto, a kościół utracił między innymi część dachów. Zniszczenia wymusiły gruntowny remont połączony z odbudową. W jego trakcie w latach 1879-1899 architekt Imrich Steindl usunął naleciałości renesansowe i barokowe, które zostały zastąpione neogotyckimi. W 1898 roku odbudowano wieżę kościoła, odnowione zostały także filary i mury nawy głównej oraz sklepienia kaplic.
Architektura
Kościół usytuowany został w północnej części miasta lokacyjnego, w bliskim sąsiedztwie miejskich murów obronnych, na skraju szerokiego placu rynkowego przebiegającego przez Bardejov na osi północ – południe. Obwarowania ochraniały kościół od północy, natomiast z pozostałych stron świątynia u schyłku średniowiecza ogrodzona mogła być niższym murem zabezpieczającym przykościelny cmentarz. W linii tego muru znajdować się mogła po stronie południowej niewielka czworoboczna wieża, umieszczona naprzeciwko bezwieżowego ratusza miejskiego. Po stronie wschodniej obok prezbiterium kościoła przebiegała krótka uliczka, łącząca narożnik rynku z bramą Wodną. Z racji bliskiego poprowadzenia obwarowań miejskich, główna wieża kościoła mogła oprócz roli dzwonnicy pełnić funkcję strażniczo – ostrzegawczą. W pobliżu murów miejskich, po stronie północno – wschodniej, znajdowała się miejska plebania (curia).
W okresie późnego gotyku kościół składał się z bazylikowego korpusu o trzech nawach i czterech przęsłach oraz z prezbiterium o równej wysokości i szerokości co nawa główna, ale z lekkim odchyleniem od osi. Przed budową prezbiterium późnogotyckiego, a więc przed połową XV wieku, kościół od wschodu kończył się jedynie czworoboczną apsydą, natomiast późnogotyckie prezbiterium zostało zamknięte trójbocznie. W południowo – zachodnim narożniku korpusu usytuowano czworoboczną, masywną wieżę, oryginalnie prawdopodobnie nakrytą dachem czterospadowym z krótką kalenicą. Ponadto do będącej fasadą elewacji południowej (zwróconej w stronę rynku) dostawione zostały w latach 1482-1486 trzy kaplice: św. Andrzeja, św. Elżbiety i Matki Bożej, przy czym kaplicę Matki Bożej umieszczono na piętrze ponad kruchtą, a kaplicę św. Elżbiety zamknięto wielobocznie. Od strony północnej do prezbiterium przystawiona została w XV wieku zakrystia z kaplicą św. Katarzyny (oratorium) na piętrze.
Kościół od strony zewnętrznej obwiedziony został uskokowymi przyporami, między którymi umieszczone zostały duże ostrołukowe okna z maswerkami, przeważnie trójdzielnymi i czwórdzielnymi. Charakterystyczny dla budowli był brak okien od strony północnej w nawie głównej i prezbiterium, częściowo spowodowany sąsiadowaniem z obwarowaniami miejskimi, a częściowo średniowieczną tradycją budowlaną. Szczególnie wysokie okna oświetliły od południa i wschodu prezbiterium, które dzięki otworom i przyporom uzyskało bardzo wertykalny podział elewacji. Podział horyzontalny wprowadził jedynie cokół, gzyms kapnikowy i gzymsy pod okapami dachów.
Wnętrza kościoła nakryte zostało nieregularnymi sklepieniami sieciowymi (nawa główna, prezbiterium, część kaplic, zakrystia) oraz krzyżowo – żebrowymi (nawy boczne). Nawę od prezbiterium oddzieliła wysoka, profilowana arkada łuku tęczowego, która otrzymała formę ostrołukową. Podobnie oprofilowano i zamknięto arkady międzynawowe, rozpostarte pomiędzy ośmiobocznymi filarami bez kapiteli. Sklepienia w korpusie opuszczono na wieloboczne służki z głowicami zdobionymi motywami roślinnymi w nawie głównej i figuralnymi w nawach bocznych. Służkami zakończono też żebra prezbiterium, przy czym w wielobocznym zamknięciu zostały one opuszczone do posadzki, a w pozostałej części nadwieszone. Wszędzie w prezbiterium przecięły gzyms podokienny, za wyjątkiem północnej ściany, gdzie jedną ze służek ucięto tuż nad kluczem archiwolty otworu oratorium.
Stan obecny
Kościół w dużej części zachował do dnia dzisiejszego gotycki charakter. Największym zmianom uległa wieża, odbudowana w XIX wieku powyżej pierwszego piętra w stylistyce neogotyckiej. Spośród średniowiecznych detali architektonicznych zachował się południowy portal z około 1380 roku, obecnie znajdujący się w kruchcie, kilka innych mniej okazałych portali gotyckich, maswerkowe okna oraz późnogotyckie sklepienia w kaplicach, kruchcie, prezbiterium i nawach. Co ciekawe oprócz sklepień i ich systemu podtrzymywania z XV wieku, przetrwały na ścianach pojedyncze konsole starszego, zniszczonego sklepienia z drugiej połowy XIV wieku.
Spośród wyposażenia średniowiecznego, wewnątrz kościoła do dnia dzisiejszego zachowały się liczne i cenne zabytki. Wyróżnia się zespół aż jedenastu gotyckich tryptyków, między innymi ołtarz św. Anny z końca XV wieku, ołtarz św. Andrzeja z lat 1440-1460, ołtarz św. Barbary z lat 1440-1460, ołtarz św. Elżbiety z okresu 1480-1490, a także jeden z cenniejszych na Słowacji – ołtarz Narodzenia Pańskiego z lat 1480-1490. Z innych zabytków średniowiecznego wyposażenia zachowała się spiżowa chrzcielnica z XV wieku, kamienne, wieżowe pastoforium z 1465 roku, stalle z początku XVI stulecia oraz gotycka grupa Ukrzyżowania z 1485 roku, umieszczona na belce tęczowej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.
Sroka S.A., Średniowieczny Bardiów i jego kontakty z Małopolską, Kraków 2010.
Súpis pamiatok na Slovensku, zväzok prvý A-J, red. A.Güntherová, Bratislava 1967.