Historia
Pierwsza wzmianka o kościele parafialnym w Bardejovie odnotowana została w 1247 roku. Należał on wówczas wraz z osadą do opactwa cysterskiego z polskiej Koprzywnicy, które prawdopodobnie założyło grangię na terenie Szaryszu na początku XIII wieku. W powyższym dokumencie król Bela IV rozsądzić musiał spór graniczny między cystersami przy kościele św. Idziego, a przybyłymi z okolic Prešova osadnikami niemieckimi. Cystersi opuścili Bardejov przed 1269 rokiem, być może z powodu spustoszenia macierzystego konwentu przez Tatarów. Osada natomiast wraz z kościołem farnym stała się własnością królewską, od 1376 roku o statusie wolnego miasta królewskiego. Kolejny dokument poświadczający istnienie kościoła powstał w 1320 roku, a pierwszych miejscowych księży, Jana i Henryka, wspominano w 1330 roku, w związku z płaceniem dość wysokiej papieskiej dziesięciny, wynoszącej 24 grosze. W 1352 roku król zezwolił miastu Bardejov na organizowanie dorocznych jarmarków po święcie św. Idziego, patrona miejscowego kościoła. Wkrótce potem władze miejskie zadecydowały o gruntownej przebudowie świątyni, a w zasadzie o wzniesieniu na miejscu starej nowej budowli, bardziej okazałej i spełniającej ambicje bogacącego się patrycjatu.
Wznoszenie gotyckiego kościoła św. Idziego rozpoczęto około połowy XIV wieku. Pierwszy etap, czyli budowę korpusu nawowego, przeprowadzono do początku XV wieku, a już w latach 20-tych i 30-tych XV wieku w źródłach pisanych odnotowano kolejne prace budowlane, prowadzone między innymi przy wieży, na której w 1427 roku miał zostać zawieszony zegar. Ukończenie głównych elementów kościoła przypadło w 1443 roku, wraz z przeprowadzoną wówczas konsekracją. W 1448 roku przystąpiono jednak do dalszej rozbudowy. Pod kierownictwem mistrza Mikuláša Lapicidusa dobudowano zakrystię z oratorium na piętrze oraz większe prezbiterium, którego sklepienie po niedługim czasie zawaliło się, prawdopodobnie w wyniku błędów konstrukcyjnych. Do naprawy kościoła w 1464 roku został wezwany mistrz Štefan z Koszyc, który w tym czasie brał udział w budowie koszyckiej fary św. Elżbiety. Następnie w latach 1482-1486, pod nadzorem miejskiego architekta Urbana, od południa dobudowano trzy kaplice wraz z kruchtą. Ponadto ukończona została wieża, dzieło Johanna Stemmeisena z Ansbachu, przy której prace odnotowano w 1487 i 1494 roku. Na przełomie XV i XVI wieku nad nawą główną założono późnogotyckie sklepienie, w 1497 roku zakładane miały być witraże w oknach. Budowa kościoła została zakończona wraz ze wstawieniem do korpusu w 1519 roku późnogotyckiej empory zachodniej.
Schyłek średniowiecza był okresem dekorowania i wyposażania kościoła w elementy świadczące o wysokim statusie i bogactwie miasta. W drugiej połowie XV wieku zakupiono liczne szafiaste ołtarze, kamienne pastoforium i drewniane stalle. Zainstalowano też wielki żyrandol, organy i grupę rzeźbionych figur na belkę tęczy. W 1466 roku zakupiono ołtarz główny z figurą św. Idziego, wykonany przez polskiego mistrza Jakuba z Sącza lub według innych przekazów przez jeden z krakowskich warsztatów. W 1467 roku odnotowano, że w czasie inspekcji księdza Augustina Eckela ze Stropkova, naliczone zostały 23 kielichy. Duża część wyrobów złotniczych została jednak usunięta w 1526 roku, kiedy to na rozkaz władz zostały przetopione i sprzedane w celu uzyskania funduszy na wojnę z Turcją. W 1521 roku mistrzowie malarscy Jan i Imrich Kraus ozdobili pierwsze piętro wieży freskami przedstawiającymi pierwszych władców z rodu Arpadów.
W okresie nowożytnym kościół często zmieniał przynależność między gminami katolicką i protestancką. Choć nie był niszczony na skutek działań militarnych to nawiedzały go liczne klęski naturalne. W 1550 roku w wieżę uderzył piorun, a w 1577 roku miał miejsce pożar. Po kolejnym pożarze z 1640 roku wieża miała tak osłabione mury, że w 1669 roku zdjęto z niej dzwony. Niestety na skutek trzęsienia ziemi z 1725 roku wieża zawaliła się, po czym jej pozostałości spłonęły i jeszcze bardziej zdegradowały się w 1774 roku. Kolejne trzęsienie ziemi w 1836 roku spowodowało spękanie murów pozostałej części kościoła. Katastrofalny pożar w dniu Wielkanocy 1878 roku sprawił, że spłonęło niemal całe miasto, a kościół utracił między innymi część dachów. Zniszczenia wymusiły gruntowny remont połączony z odbudową. W jego trakcie w latach 1879-1899 architekt Imrich Steindl usunął naleciałości renesansowe i barokowe, które zostały zastąpione neogotyckimi. W 1898 roku odbudowano wieżę kościoła, odnowione zostały także filary i mury nawy głównej oraz sklepienia kaplic.
Architektura
Kościół usytuowany został w północnej części miasta lokacyjnego, w bliskim sąsiedztwie miejskich murów obronnych, na skraju szerokiego placu rynkowego przebiegającego przez Bardejov na osi północ – południe. Obwarowania ochraniały kościół od północy, natomiast z pozostałych stron świątynia u schyłku średniowiecza ogrodzona mogła być niższym murem zabezpieczającym przykościelny cmentarz. W linii tego muru znajdować się mogła po stronie południowej niewielka czworoboczna wieża, umieszczona naprzeciwko bezwieżowego ratusza miejskiego. Po stronie wschodniej obok prezbiterium kościoła przebiegała krótka uliczka, łącząca narożnik rynku z bramą Wodną. Z racji bliskiego poprowadzenia obwarowań miejskich, główna wieża kościoła mogła oprócz roli dzwonnicy pełnić funkcję strażniczo – ostrzegawczą. W pobliżu murów miejskich, po stronie północno – wschodniej, znajdowała się miejska plebania (curia).
W okresie późnego gotyku kościół składał się z bazylikowego korpusu o trzech nawach i czterech przęsłach oraz z prezbiterium o równej wysokości i szerokości co nawa główna, ale z lekkim odchyleniem od osi. Przed budową prezbiterium późnogotyckiego, a więc przed połową XV wieku, kościół od wschodu kończył się jedynie czworoboczną apsydą, natomiast późnogotyckie prezbiterium zostało zamknięte trójbocznie. W południowo – zachodnim narożniku korpusu usytuowano czworoboczną, masywną wieżę, oryginalnie prawdopodobnie nakrytą dachem czterospadowym z krótką kalenicą. Ponadto do będącej fasadą elewacji południowej (zwróconej w stronę rynku) dostawione zostały w latach 1482-1486 trzy kaplice: św. Andrzeja, św. Elżbiety i Matki Bożej, przy czym kaplicę Matki Bożej umieszczono na piętrze ponad kruchtą, a kaplicę św. Elżbiety zamknięto wielobocznie. Od strony północnej do prezbiterium przystawiona została w XV wieku zakrystia z kaplicą św. Katarzyny (oratorium) na piętrze.
Kościół od strony zewnętrznej obwiedziony został uskokowymi przyporami, między którymi umieszczone zostały duże ostrołukowe okna z maswerkami, przeważnie trójdzielnymi i czwórdzielnymi. Charakterystyczny dla budowli był brak okien od strony północnej w nawie głównej i prezbiterium, częściowo spowodowany sąsiadowaniem z obwarowaniami miejskimi, a częściowo średniowieczną tradycją budowlaną. Szczególnie wysokie okna oświetliły od południa i wschodu prezbiterium, które dzięki otworom i przyporom uzyskało bardzo wertykalny podział elewacji. Podział horyzontalny wprowadził jedynie cokół, gzyms kapnikowy i gzymsy pod okapami dachów. Więcej podziałów mogły mieć elewacje wieży, z poszczególnymi kondygnacjami rozdzielonymi gzymsami kordonowymi i fryzami, a także bogato zdobionymi ślepymi maswerkami dwoma przyporami.
Wnętrza kościoła nakryte zostało nieregularnymi sklepieniami sieciowymi (nawa główna, prezbiterium, część kaplic, zakrystia) oraz krzyżowo – żebrowymi (nawy boczne). Sklepienia w korpusie opuszczono na wieloboczne służki z głowicami zdobionymi motywami roślinnymi w nawie głównej i figuralnymi w nawach bocznych. Służkami zakończono też żebra prezbiterium, przy czym w wielobocznym zamknięciu zostały one opuszczone do posadzki, a w pozostałej części nadwieszone. W miejscach styku z żebrami wyposażono je w kapitele zdobione motywami roślinnymi. Wszędzie w prezbiterium przecięły gzyms podokienny, za wyjątkiem północnej ściany, gdzie jedną ze służek ucięto tuż nad kluczem archiwolty otworu oratorium.
Nawę od prezbiterium oddzieliła wysoka arkada łuku tęczowego, która otrzymała profilowane obramienie i ostrołukowe zamknięcie. Podobnie oprofilowano i zamknięto arkady międzynawowe, rozpostarte pomiędzy ośmiobocznymi filarami. Filary te wyposażono w cokoły z profilowanymi gzymsami, ale wyżej pozostawiono gładkie, be kapiteli. Ostrołuczną i sfazowaną arkadą otwarto na prezbiterium kaplicę św. Katarzyny. Poniżej do zakrystii poprowadzono dwuramienny portal z drzwiami obitymi blachą zdobioną tarczami herbowymi miasta Bardejova. Podobny portal zaraz obok utworzono w celu połączenia prezbiterium ze spiralna klatką schodową. W korpusie nawowym zachodnią część wypełniono emporą muzyczną, na południu sięgającą ściany wieży, a więc umieszczoną tylko w nawie głównej i północnej. Od wschodu otwarto ją czterema ostrołucznymi, profilowanymi arkadami opartymi na smukłych wielobocznych filarach.
W pobliżu arkady tęczy ustawiono wyjątkowo okazałe wieżowe pastoforium, osadzone na skręconym śrubowo filarze z wielobocznym cokołem. Powyżej, w osadzonej na zdobionej ślepymi maswerkami podstawie części graniastosłupowej, umieszczono z trzech stron prostokątne drzwiczki, zamykane misternie zdobionymi i złoconymi kratami, które ujęto bogato profilowanymi obramianiami z oślimi grzbietami i małymi filarkami w narożnikach, na których osadzono miniaturowe figury aniołów. Kolejny segment pastoforium utworzono ośmioboczny, wypełniony maswerkami z motywami oślich grzbietów, które rozdzielono płaskorzeźbionymi fialami. Wyżej, nad gzymsem, utworzono bogato zdobione wnęki na duże figury świętych, a jeszcze wyżej, w iglicy ponad sterczynami niższego poziomu, kolejne cztery mniejsze wnęki na figury kobiet męczennic. Nad całością osadzono wysoką sterczynę dekorowaną żabkami i zwieńczoną kwiatonem, na której usiadł rzeźbiony pelikan karmiący młode własną krwią.
Stan obecny
Kościół w dużej części zachował do dnia dzisiejszego gotycki charakter. Największym zmianom uległa wieża, odbudowana w XIX wieku powyżej pierwszego piętra w stylistyce neogotyckiej. Spośród średniowiecznych detali architektonicznych zachował się południowy portal z około 1380 roku, obecnie znajdujący się w kruchcie, kilka innych mniej okazałych portali gotyckich, maswerkowe okna oraz późnogotyckie sklepienia w kaplicach, kruchcie, prezbiterium i nawach. Co ciekawe oprócz sklepień i ich systemu podtrzymywania z XV wieku, przetrwały na ścianach pojedyncze konsole starszego, zniszczonego sklepienia z drugiej połowy XIV wieku.
Spośród wyposażenia średniowiecznego, wewnątrz kościoła do dnia dzisiejszego zachowały się wyjątkowo liczne i cenne zabytki. Wyróżnia się zespół aż jedenastu gotyckich tryptyków, między innymi ołtarz św. Anny z końca XV wieku, ołtarz św. Andrzeja z lat 1440-1460, ołtarz św. Barbary z lat 1440-1460, ołtarz św. Elżbiety z okresu 1480-1490, a także jeden z cenniejszych na Słowacji – ołtarz Narodzenia Pańskiego z lat 1480-1490. Z innych zabytków średniowiecznego wyposażenia zachowała się spiżowa chrzcielnica z XV wieku, kamienne, wieżowe pastoforium z 1465 roku, stalle z początku XVI stulecia oraz gotycka grupa Ukrzyżowania z 1485 roku, umieszczona na belce tęczowej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Drobniak G., Jiroušek A., Chrám Sv. Egídia v Bardejove, Košice 1998.
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.
Sroka S.A., Średniowieczny Bardiów i jego kontakty z Małopolską, Kraków 2010.
Súpis pamiatok na Slovensku, zväzok prvý A-J, red. A.Güntherová, Bratislava 1967.