Historia
Pojawienie się zakonu żebraczego w średniowiecznym mieście najczęściej związane było z jego lokacją. Bardejov stał się miastem królewskim w 1376 roku, kiedy to król wykupił urząd dziedzicznego wójta i podarował go mieszkańcom. Prawdopodobnie w tym właśnie okresie przybyli do Bardejova augustianie, gdyż po raz pierwszy miejscowy konwent pojawił się w wiarygodnych przekazach pisanych w 1390 roku, kiedy to przełożony generalny zakonu Bartłomiej z Benátok zezwolił pięciu krakowskim augustianom, na czele z bratem Henrykiem z Krakowa, na osiedlenie się w bardejovskim konwencie św. Jana Chrzciciela. Klasztor został wówczas nazwany jako nowo założony. Ponadto wspomniano, że nie należał do węgierskiej prowincji zakonnej i że aż do decyzji kapituły generalnej miał być zarządzany przez macierzysty klasztor w Krakowie. Według księgi miejskiej prawo patronatu nad przeoratem św. Jana sprawował Bardejov, najpewniej więc klasztor ufundowało samo miasto pomiędzy 1376 a 1390 rokiem. Być może miał on swego poprzednika w mniejszej budowli sakralnej, przykładowo w joannickiej kaplicy, o czym świadczyłaby boczna kaplica klasztorna pod wezwaniem św. Jana i św. Krzyża.
W pierwszej ćwierci XV wieku klasztor bardejovski wciąż był jeszcze filią krakowską, gdyż na przeorów nominowano polskich augustianów. W 1422 roku był to niejaki Mikołaj Stor, któremu przeor generalny zezwolił odwiedzić rodzinę. W 1428 roku, po śmierci przeora Jana, nowym przełożonym klasztoru został brat Izajasz Boner z tytułem lektora, co oznaczało że pracował również jako nauczyciel. Po przybyciu miał on zastać klasztor odpowiednio wyposażony w niezbędne meble. Poza tym konwent miał cztery konie, jeden nowy wóz, pełny spichlerz i pola obsiane ozimymi różnymi zbożami. Oprócz tego klasztor miał przyzwoite zasoby finansowe, uzyskiwane ze sprzedaży różnych dóbr, np. domu kupionego przez Mateja Tyra, ze sprzedaży trzech beczek wina, konia i krowy, za jałmużnę z pięciu odpustów w święto Jana Chrzciciela, a także z innych jałmużn czy ze sprzedaży wosku lub darów od Martina z Komárna (de Comaren) i Mikuláša Jam-Grundera. Z działalnością augustianów w Bardejovie wiązało się również ich skryptorium. Wiadomo, że w 1428 roku przeor Boner wysłał dwóch braci – skrybów, być może do Krakowa, w celu transkrypcji ksiąg przeznaczonych do jego użytku. Skryptorium augustiańskie związane było z wysokim poziomem kulturalnym środowiska miejskiego w Bardejovie, ale także tamtejszej społeczności zakonnej. Bez zainteresowania mecenasów czy klasztoru działalność skryptorium nie miałaby sensu, a przez cały XV wiek powstawały wzmianki pisemne o zakupach ksiąg dla biblioteki miejskiej oraz dla klasztoru.
Budowę kościoła klasztornego rozpoczęto w Bardejovie zapewne na krótko przed 1390 rokiem, bowiem w 1400 roku papież Bonifacy IX wystawił bullę odpustową, w której stwierdzono, że klasztor był nowo wybudowany („quod is novo constructa”). Zapisy w rachunkach miejskich stwierdzały, że prace budowlane trwały jeszcze na początku XV wieku. W 1428 roku odnotowano kilka wzmianek dotyczących środków finansowych wydanych na materiały budowlane i budowę lub rozbudowę klasztoru (np. na dachówki). Najwyraźniej dalsze prace konstrukcyjne mogły być wykonywane ze środków uzyskanych podczas odwiedzin pątników w święta odpustowe i z darowizn. Wiązały się też zapewne z przybyciem energicznego przeora Bonera. Ukończenie kościoła, a przynajmniej jego prezbiterium, musiało nastąpić około 1432 roku, gdy w księgach rachunkowych miasta zapisano koszty na wino i ucztę dla biskupa pomocniczego (sufragana) diecezji egerskiej, który przyjechał poświęcić klasztor lub kościół klasztorny. Prace kontynuowano jednak w drugiej połowie XV wieku, gdyż w 1466 roku niejaki Jakub Mager zapisał przekaz na budowę kościoła. Podczas budowy nawy w tym okresie na zmianę występowało kilku mistrzów. Przykładowo w 1466 roku wymieniony został Šimon Lapicida zwany Pfeylerem, a ponadto kilku jego asystentów: Andreas Polonus, Urban, Jorg Stenczl, Panol Henzler i inni. Około 1477 roku surowa konstrukcja nawy kościoła była prawie ukończona i rozważano najbardziej wymagającą część projektu, mianowicie jej sklepienie. Zadania tego chciał się podjąć mistrz Štefan z Košíc, ale jego oferta została odrzucona, a budową kierował kamieniarz Urban. W 1481 roku z kamieniołomu we wsi Göncz sprowadzono segmenty maswerkowych okien, natomiast pod koniec XV wieku zakupiono wyposażenie dzięki woli zmarłej w 1490 roku Dorothy Reich. Fundusze z jej testamentu pozwoliły też na przebudowę dormitorium i ukończenie sklepienia nawy. Następnie w latach 1504-1505, za przeora Benedikta z Lipova (de Lippa) przebudowano kaplicę św. Krzyża. Prace te prowadzono ze względu na pobliski przedsionek i wiernych przeszkadzających zakonnikom w modlitwach.
Pod koniec XV wieku dyscyplina w klasztorze zaczęła upadać. W 1493 roku przeor Ambróz, jako wikariusz augustianów w diecezji egerskiej, napisał list do rady miejskiej o incydencie spowodowanym przez braci którzy prowadzili grzeszne i zniesławiające życie, tym samym lekceważąc regułę św. Augustyna. Być może z upadkiem moralnym związana była również sprawa przeora Krištofa z 1489 roku, który został wygnany z miasta. Węgierski prowincjał Gregor zalecał go przed radą miejską i prosił o przyjęcie z powrotem, nie podał jednak powodu wypędzenia, który oprócz motywów dyscyplinarnych mógł odnosić się do sporu o ingerencję patrona w wybór przełożonego klasztoru. Innym incydentem było oskarżenie w 1495 roku przeora Baltazara przez współbraci, przy wizytatorze zakonu, o kradzież rzeczy należących do klasztoru. W 1505 roku bardejovski klasztor odwiedził węgierski prowincjał Martin z Veliki (de Wellithe), który „zatwierdził” cele zakonników, ale wnioskował o odbudowę kaplicy św. Krzyża.
Końcowy okres działalności augustianów w Bardejowie rozpoczął się mniej więcej na początku drugiej ćwierci XVI wieku. Oprócz przyczyn wewnętrznych, takich jak zastrzeżenia co do moralności i dyscypliny braci, doszły również przyczyny zewnętrzne, takie jak wojna o tron między Ferdynandem I a Janem Zápolya, czy szerzenie się idei reformacji, co doprowadziło do pogorszenia stosunków między miastem a klasztorem. W 1527 roku doszło do zamieszek etniczno-religijnych w mieście pomiędzy katolikami (narodowości węgierskiej) a protestantami (narodowości niemieckiej). W ich trakcie usunięty został katolicki proboszcz miejski Krištofor, który następnie ukrywał się w klasztorze augustianów, gdzie przebywał przez pięć tygodni w wielkiej obawie o własne życie. Ostatecznie po tych wydarzeniach, około 1528 roku, rada miejska zajęła dobra konwentu i wypędziła zakonników. Bezpośredni wpływ mogła na to mieć niewielka liczba braci i duży wzrost wydatków miasta w związku z wojną o tron węgierski.
W drugiej ćwierci XVI wieku klasztor przekształcono na spichlerz miejski i ponownie zadaszono w 1536 roku. W 1561 roku miały być naprawiane sklepienia w klasztorze, o zabudowania więc w odróżnieniu od wielu innych miast początkowo dbano. W 1670 roku w ramach odrodzenia katolickiego osiedlono w klasztorze franciszkanów, z czym związane były pierwsze poważniejsze przekształcenia nowożytne zabudowań. Kolejne związane były z prowadzoną w stylistyce barokowej odbudową po trzęsieniu ziemi z 1725 roku. W jej trakcie w nawie kościoła założono nowożytne sklepienia, przekształcono lub zamurowano większość okien. W drugiej połowie XIX wieku kościół otrzymał nowe, neogotyckie wyposażenie.
Architektura
Klasztor augustianów usytuowany został w południowo – zachodniej części średniowiecznego Bardejova, wewnątrz miejskich murów obronnych, w bliskiej od nich odległości. Od północy sąsiadował z uliczką oddzielającą go od parcel zabudowy mieszkalnej, od wschodu z ogrodem, natomiast z pozostałych stron łukiem przebiegały obok klasztoru obwarowania. Przypuszczalnie pozostawiono między nimi wolne miejsce na uliczkę podmurną, obiegającą całe miasto w celu ułatwienia komunikacji i przemieszczania obrońców w razie zagrożenia. Z północno – wschodniego narożnika założenia klasztornego wybiegała krótka uliczka, łącząca się z placem rynkowym Bardejova. Dłuższa i szersza ulica wiodła od północnej strony kościoła ku przeciwnej stronie miasta.
Założenie klasztorne składało się z kościoła oraz umieszczonych po jego południowej stronie zabudowań klauzury, które wraz z krużgankami otaczały czworoboczny wirydarz. Główne i największe skrzydło znajdowało się po stronie wschodniej. Mieściło ono refektarz, zapewne też kapitularz w przyziemiu i cele dormitorium na piętrze. Z prezbiterium kościoła sąsiadować mogła zakrystia lub znana z przekazów pisanych kaplica św. Krzyża. Skromniejsze rozmiarami skrzydła południowe i zachodnie musiały mieścić konieczne do funkcjonowania konwentu pomieszczenia gospodarcze, takie jak kuchnia, składy, spiżarnie czy klasztorne piwnice (cellarium).
Kościół klasztorny był budowlą jednonawową z korpusem na planie prostokąta i węższą częścią prezbiterialną, po stronie wschodniej zakończoną wielobocznie. Budynek był bezwieżowy, o prostej fasadzie zachodniej. Całość opięta została z wolnych stron uskokowymi przyporami, w narożnikach rozmieszczonymi pod skosem. Mury posadowiono na cokole, nieco wyższym w prezbiterium niż w nawie. Pomiędzy przyporami równomiernie przepruto wysokie, ostrołucznie zamknięte okna o obustronnych rozglifieniach. Pierwotnie wypełniały je kamienne, w prezbiterium dwudzielne, w nawie głównie dwu- lub trójdzielne maswerki, zapewne operujące motywami trójliści. Najokazalszy maswerk osadzono w czterodzielnym oknie zachodnim, gdzie poprzeplatano motywy trójliści i rybich pęcherzy umieszczonych w ostrołukach i oślich grzbietach.
Główne wejście do kościoła prawdopodobnie nietypowo znajdowało się po stronie północnej, co uwarunkowane było topografią miasta i usytuowaniem w nim klasztoru. Ku ulicy zwrócony był tam bogato profilowany portal korpusu nawowego, złożony z połączenia ostrołuku, oślego grzbietu i obramienia dwuramiennego (siodłowego). Mniejszy i dużo prostszy portal ostrołuczny utworzono w północnej ścianie prezbiterium kościoła. Zapewne funkcjonował on głównie przed ukończeniem budowy nawy. Wewnątrz w prezbiterium założone było sklepienie krzyżowo – żebrowe, opadające na smukłe służki. Nawę od prezbiterium oddzielała arkada tęczy, a być może także lektorium, za którym w kościołach klasztornych ustawiane były drewniane siedziska zakonników (sedilia). U schyłku średniowiecza późnogotyckim sklepieniem, przypuszczalnie gwiaździstym lub sieciowym, przykryta została nawa.
Stan obecny
Kościół klasztorny zachował do dnia dzisiejszego pierwotny układ i w większości bryłę, nieco zniekształconą niskimi dachami i nowożytną wieżyczką nad nawą. Przekształcona i pozbawiona maswerków została większość okien, ale przetrwało najbardziej okazałe okno zachodnie. Ponadto starszy maswerk widoczny jest (obecnie zamurowany) we wschodniej ścianie prezbiterium. Spośród detali architektonicznych widać także ciekawy późnogotycki portal północny w nawie i prostszy, mały portal w północnej ścianie prezbiterium. Zabudowania dawnej klauzury choć zostały przebudowane w okresie nowożytnym, są dziś jednymi z nielicznych zachowanych na terenie Słowacji. W ostatnich latach zaniedbany zabytek zaczęto poddawać pracom remontowym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Huťka M., Augustiniáni na území stredovekého Slovenska (Uhorska), Ružomberok 2015.
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Sroka S., Bardiów – ośrodek kultury intelektualnej w późnym średniowieczu, „Średniowiecze Polskie i Powszechne”, 3 (7), 2011.