Historia
Klasztor norbertanek (premonstratenek) początkowo założony w Stołpie („in Stolpa”), ufundowany został przez księcia gdańskiego Mszczuja i jego żonę Zninisławę w latach 1212 – 1214. Już w 1224 roku konwent spalony został w trakcie najazdu Prusów. Przeniesienie do Żukowa oraz odbudowę prawdopodobnie prowadzono do drugiej połowy XIII wieku, gdyż jeszcze w 1253 roku legat papieski Hugo nadał odpust z przeznaczeniem dochodów na kościół klasztorny. Wtedy też zbudowana została zachodnia, czteroprzęsłowa część kościoła z drewnianą emporą i niską wieżą, dla której w 1260 roku książę Świętopełk przeznaczył dochód z targu celem zakupu oświetlenia.
Pod koniec XIII wieku oraz na początku XIV stulecia kondycja konwentu była dobra. Mniszki rozpoczęły wprowadzanie nowych metod gospodarowania i zarządzania posiadłościami ziemskimi klasztoru, które zaczęto lokować na prawie niemieckim. Dzięki temu oraz za sprawą nadań klasztor stać było, by na początku XIV wieku kontynuować prace budowlane nad kościołem klasztornym. Nadbudowano wówczas wieżę wraz z półszczytami, a w połowie tamtego stulecia wzniesiono nowe prezbiterium z zakrystią. W 1375 roku wizytatorzy z Wrocławia i Strzelna nakazali dokończenie budowy dormitorium. W 1379 roku biskup włocławski Zbylut konsekrował kościół w Żukowie, choć nie wiadomo czy informacja ta dotyczyła kościoła klasztornego.
W drugiej połowie XIV wieku oraz jeszcze silniej w XV stuleciu gospodarka klasztorna podupadła, prawdopodobnie z powodu braku nowych nadań, a być może także i złych stosunków z zakonem krzyżackim. Żukowa zapewne nie ominęły kolejne zarazy, pojawiające się na Pomorzu w latach 1349, 1360, 1383 i 1398. W efekcie dobra żukowskie znalazły się w tak złym stanie, że norbertankom, ze względu na trudności z utrzymaniem klasztoru, zabroniono prowadzić nowicjat. W 1443 roku odnotowano, że refektarz pozbawiony był dachu, który uległ spaleniu dziesięć lat wcześniej w trakcie najazdu na Pomorze husytów, natomiast między 1470 a 1480 rokiem zabudowania klasztoru miały znajdować się w ruinie, pogorszonej pożarem zabudowań gospodarczych z 1490 roku. Spłonęło wówczas zebrane zboże, w ogniu zginęło bydło, w związku z czym norbertanki musiały pożyczać żywność od okolicznej ludności i sprowadzać ją z Gdańska. Jeszcze rok później cierpiały nędzę, gdyż przeorysza i prepozyt żukowski szukały pomocy u gdańszczan. Sytuacja musiała się poprawić na przełomie XV i XVI wieku, kiedy to podwyższono zachodnią część kościoła do poziomu prezbiterium oraz nadbudowano wieżę. Następnie podsklepiono wydzielony z zakrystii skarbiec.
Nowożytne przekształcenia klasztoru na większą skalę rozpoczęły się w 1607 roku, gdy założono nowe sklepienia w kościele i wzniesiono murowaną emporę. W drugiej ćwierci XVII wieku założono hełmy wieży i wieżyczki na kalenicy. Jednak wkrótce potem konwent ponownie podupadł za sprawą wojen ze Szwecją. Na początku XIX wieku władze pruskie zakazały przyjmowania do nowicjatu, aż ostatecznie w 1834 roku konwent skasowano, pozwalając tylko zamieszkiwać w nim do końca życia ostatnim zakonnicom. W drugiej połowie XIX wieku poklasztorny kościół przekazano parafii a zabudowania klauzury w większości rozebrano.
Architektura
Konwent usytuowano na północnym brzegu silnie meandrującej rzeki Raduni, na której działał przyklasztorny młyn. Założenie składało się z kościoła pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP oraz zabudowań klauzury i pomieszczeń gospodarczych po jego południowej i północnej stronie, połączonych bezpośrednio z zachodnią częścią nawy kościoła, by mniszki mogły wchodzić na umieszczoną wewnątrz drewnianą emporę.
Kościół klasztorny u schyłku średniowiecza uzyskał formę budowli jednonawowej, składającej się ze starszego, czteroprzęsłowego korpusu i młodszego, trójprzęsłowego, zamkniętego na wschodzie wielobocznie (pięć boków ośmioboku) prezbiterium. Obie części uzyskały jednakową szerokość i ostatecznie jednakową wysokość, z przykryciem jednokalenicowym dachem dwuspadowym, wielopołaciowym nad wschodnim zamknięciem. Od zachodu usytuowana została drobna, smukła wieża na planie czworoboku, posiadająca siedem kondygnacji, od poziomu okien przechodząca w ośmioboczną. Po stronie północnej przy części prezbiterialnej usytuowano zakrystię i skarbiec.
Od strony zewnętrznej kościół opięty został przyporami, w części starszej prostopadłymi do osi nawy, na wschodzie umieszczonymi pod skosem. Elewacje części zachodniej ozdobiono tynkowaną opaską przechodzącą na elewacje wieży u nasady półszczytów. Prezbiterium też ozdobiono tynkowanym fryzem, ale poprowadzonym wyżej, pod okapem dachu, przerywanym w miejscach przypór, pomiędzy którymi przepruto wysokie, ostrołucznie zamknięte, obustronnie rozglifione okna, w zamknięciu wypełnione maswerkami. Wejście do wnętrza kościoła wiodło od południa i północy portalami umieszczonymi w czwartym przęśle nawy, oraz portalem do prezbiterium w drugim przęśle. Ponadto portal wiódł z prezbiterium do zakrystii i skarbca. Wnętrze mogło w średniowieczu być podsklepione, z żebrami opuszczonymi na służki na cokołach. W skarbcu umieszczono sklepienie dwuprzęsłowe z elementami kryształowego.
Stan obecny
Do czasów współczesnych w dobrym stanie zachował się gotycki kościół klasztorny, obecnie zwieńczony nowożytnymi hełmami nad wieżą zachodnią i wieżyczką na kalenicy dachu, od północy poprzedzony neogotycką kruchtą. Nowożytne jest także sklepienie korpusu kościoła oraz empora. Spośród zabudowań klasztornych zachował się budynek spichrza oraz bramy z salą przykrytą sklepieniem z drugiej połowy XV wieku. Spośród detali architektonicznych zobaczyć można trzy gotyckie portale, tynkowane fryzy na elewacjach kościoła, czy wzory z glazurowanej cegły. Elementy średniowiecznego wyposażenia reprezentuje pochodząca z około 1360 roku rzeźba ukrzyżowanego Chrystusa, gotycka rzeźba alabastrowa z przedstawieniem pokłonu magów, tzw. Ołtarz Mszczuja I z początku XVI wieku, czy tryptyk antwerpski z tego samego okresu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreise Carthaus, Berent und Neustadt, red. J.Heise, Danzig 1884.
Możejko B., Życie norbertanek żukowskich w wieku XV i na początku XVI stulecia, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis”, Studia Historica V, folia 40, 2007.
Smoliński M., Latyfundium klasztoru żukowskiego w średniowieczu. Próba periodyzacji dziejów gospodarczych, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis”, Studia Historica V, folia 40, 2007.