Historia
Żory po raz pierwszy pojawiły się w źródłach pisanych, choć jeszcze jako wieś, w 1172 roku. W 1272 roku książę opolski Władysław nadał tej leżącej na szlaku z Raciborza do Krakowa osadzie prawo miejskie. W treści dokumentu lokacyjnego wspomniano obwarowania, lecz wzmianka ta oznaczała jedynie chęć ich przyszłego wzniesienia, nie ich funkcjonowanie. Najpewniej budowa murów miejskich trwała etapami przez resztę XIII wieku i być może pierwsze lata XIV stulecia, choć po raz pierwszy ich istnienie odnotowane zostało w dokumentach dopiero w 1509 roku.
Strategiczne usytuowanie Żor zapewne spowodowało, iż w 1345 roku obległ je król Kazimierz Wielki w trakcie walk z Janem Luksemburskim. Miasta nie udało się wówczas zdobyć z powodu konieczności wycofania przed nadciągającą odsieczą. Po praz kolejny Żory zagrożone były w 1433 roku, kiedy to w trakcie jednej ze zbrojnych wypraw pod murami miejskimi obozowały oddziały husyckie. W 1454 roku obwarowania ucierpiały wraz z całą zabudową na skutek pożaru miasta, a w 1473 roku zostały wystawione na próbę przed nadciągającą armią węgierską. Wówczas to pan Żor, książę Wacław III, poparł Jerzego z Podiebradów przeciwko Maciejowi Korwinowi, w efekcie czego wojska tego ostatniego obległy miasto. Nie zostało ono zdobyte dzięki pertraktacjom, lecz w zamian za zawieszenie broni Wacław III musiał oddać Żory w zarząd kanclerza wielkiego koronnego Jakuba z Dębna.
W 1552 roku spłonąć miała brama Dolna, zaś w 1583 roku brama Górna. Zniszczenia zapewne szybko usunięto, gdyż w 1576 roku miasto zakupiło odpowiednią ilość armat do obrony, wiadomo też, iż jeszcze wówczas obrona spoczywała na mieszczanach, w 1559 roku wciąż obciążonych obowiązkiem stróży. Pomimo rozwoju nowożytnej sztuki wojennej w 1627 roku obwarowania Żor poddano renowacji. Jeszcze w połowie XVIII wieku miasto było otoczone murem i funkcjonowały obydwie bramny. Okres ich destrukcji, spowodowanej samowolnym rozbieraniem muru w celu pozyskania miejsca i materiałów budowlanych, nastąpił w pierwszej połowie XIX stulecia.
Architektura
Obwód murów obronnych zakreślał w panie kształt zbliżony do owalu lub migdała, obejmującego teren wielkości około 12 ha. Mur wzniesiono z cegły palcówki w technice opus emplectum, z licem układanym w wątku wendyjskim i gotyckim, łączonym wapienną zaprawą. Osadzono go na partii fundamentowej o wysokości około 1 metra zbudowanej z kamieni polnych. Jego wysokość wynosiła powyżej 7,5 metra (do takiego poziomu zachował się po stronie północno – wschodniej obwodu), zapewne około 8 metrów, choć na niektórych odcinkach mógł być niższy (w południowej części kamienne kroksztyny podtrzymujące ganek obrońców założono na wysokości 6,2 metra). Elewacje poprzetykane były licznymi otworami maczulcowymi, pozostałymi po montowanych w trakcie budowy rusztowaniach. Grubość muru oscylowała wokół 1,4-1,5 metra. Nie ma pewności czy był on zwieńczony krenelażem.
Obwód obronny nie został wzmocniony żadnymi basztami, defensywa opierała się więc jedynie na kurtynach murów i podwieszanych, drewnianych gankach. Mur poprzedzała natomiast fosa o szerokości wahającej się od 9 do 18 metrów i głębokości nawet około 4,5 metra.
Do miasta prowadziły dwie bramny: Górna od strony zachodniej i Dolna od strony wschodniej. Obie miały podobną do siebie formę czworobocznych w planie budynków na planie prostokątów z szerokimi przejazdami o szerokości około 2,8 metra w przyziemiu (bok bramy Górnej miał około 10 metrów długości). Nad przejazdami znajdowała się tylko jedna kondygnacja oświetlana oknami i przykryta czterospadowym dachem.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego mur miejski zachował się na około 1/3 długości obwodu, choć wszędzie jest od niższy od pierwotnego. Najdłuższe przetrwałe odcinki widoczne są po stronie południowej (około 137 metrów długości) i północnej (około 263 metry długości), najwyższy natomiast mur widoczny jest na północnym – wschodzie. Na odcinku południowym obejrzeć można szew, czyli miejsce zetknięcia się dwóch jednocześnie wznoszonych odcinków murów. Nie zachowały się natomiast ślady po fosie oraz żadna z bram miejskich.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Panic I., Żory we wczesnym średniowieczu. Z badań nad historią miasta, Żory 2000.
Przybyłok A., Mury miejskie na Górnym Śląsku w późnym średniowieczu, Łódź 2014.