Historia
Początki murowanego kościoła parafialnego w Żorach sięgają drugiej połowy XIII wieku, czyli czasów po lokacji miasta przez Władysława Opolskiego w 1272 roku. Zbudowane zostało wówczas prezbiterium, powiększone o korpus nawowy na przełomie XIII i XIV stulecia. Po raz pierwszy budowla poświadczona została w 1318 roku (Petrus ecclesie in Zare), natomiast ostateczny kształt uzyskała w okresie późnogotyckim, pod koniec XV i na początku XVI wieku.
Kościół wielokrotnie niszczony był pożarami: w 1583, 1658 i 1672 roku, po których przeprowadzano gruntowne prace remontowe (między innymi w 1662-1668, 1710). W okresie baroku wieżę południową nadbudowano o kondygnację ośmioboczną i zwieńczono cebulastym hełmem. Po stronie południowej wzniesiono także barokową kaplicę, a na północy prezbiterium nowożytną zakrystię. W połowie XIX wieku kościół poddano renowacji przeprowadzonej w stylistyce neogotyckiej. Częściowa regotyzacja miała miejsce po 1945 roku.
Architektura
Kościół wzniesiony został w północnym bloku średniowiecznego miasta, w pobliżu murów obronnych. Jego najstarsza część, prezbiterium, otrzymało w planie kształt prostokąta, który planowano przykryć dwuprzęsłowym sklepieniem sześciodzielnym, podtrzymywanym przez przyścienne służki. Możliwe, iż sklepienia tego nie ukończono, a w XIV wieku służki podwyższono i złożono obecne sklepienia krzyżowo – żebrowe dzielone na cztery przęsła.
Prawdopodobnie pod koniec XIII wieku (na co wskazywałby wendyjsko – gotycki wątek cegieł) zaczęto budować korpus nawowy, ukończony zapewne już w XIV wieku (portal południowy otrzymał profilowanie i układ charakterystyczne dla tego okresu). Korpus wzniesiono jako trójnawowy i halowy, opięty od zewnątrz, podobnie jak prezbiterium, wysokimi przyporami. Jego arkady międzynawowe spoczęły na filarach ośmiobocznych, a ściany naw nie otrzymały podziałów, jedynie wysokie, ostrołukowe okna, po jednym w każdym przęśle. Przęsło podwieżowe otwarto do wnętrza kościoła trzema wysokimi arkadami. Prezbiterium i nawy przykryte zostały w okresie późnogotyckim sklepieniami krzyżowymi z żebrami podciętymi u nasady na ścianach i filarach, tylko w prezbiterium wykorzystano starsze służki.
Po zachodniej stronie korpusu wzniesione zostały dwie czworoboczne wieże (planowane już od początku, co widać po grubych murach tej części kościoła), które jednak początkowo wysokością sięgały jedynie korony murów naw. Być może ich wyższe kondygnacje były drewniane, jak w niektórych kościołach wiejskich. Ostatecznie druga kondygnacja murowana wzniesiona została w gotyku jedynie w wieży południowej. Środkowa część elewacji zachodniej z portalem wejściowym była lekko cofnięta i zwieńczona szczytem. Nad portalem znajdowała się rozeta, a w ścianach wież wysokie ostrołukowe okna.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego wczesnogotyckie prezbiterium oraz późnogotycki korpus nawowy z nieukończoną wieżą północno – zachodnią i wieżą południowo – zachodnią zwieńczoną nowożytnym hełmem. Całkowicie nowożytnymi dodatkami są także aneksy po północnej stronie prezbiterium oraz kaplica południowa. Szczyt wschodni i ściana wschodnia prezbiterium musiały zostać częściowo odtworzone po usunięciu neogotyckiej apsydy, silnie przekształcona została też fasada zachodnia kościoła. Wnętrze kościoła obudowywane było po zniszczeniach II wojny światowej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z wieku XV i pierwszej połowy XVI na Śląsku, Wrocław 2018.