Historia
Wieś Żelisławiec (niem. Sinzlow) odnotowana została w przekazach pisanych już w 1180 roku, kiedy to stanowiła własność opactwa cysterskiego w Kołbaczu. W 1255 roku wspomniano o niej jako o „nova villa”, co wskazywałoby na przeprowadzoną niewiele wcześniej lokację na prawie niemieckim. Prawdopodbnie niedługo później we wsi zbudowano murowany kościół, po raz pierwszy pośrednio odnotowany w 1307 roku, kiedy to wspomniano miejscowego plebana. W połowie XVI wieku kościół ten został przejęty przez społeczność protestancką, choć zapewne nie wpłynęło to początkowo na większe zmiany architektoniczne. Dopiero w 1743 roku do korpusu kościoła dobudowano szachulcową wieżę z barokowym hełmem. Pod koniec XIX wieku lub w XX stuleciu zastąpiono ją wieżą murowaną. Po drugiej wojnie światowej i odejściu ludności niemieckojęzycznej, budynek popadł w ruinę. Odbudowano go dopiero w 1977 roku.
Architektura
Kościół zbudowany został w centralnej części wsi, w pobliżu przecięcia lokalnych dróg wiejskich, na obszarze nawsia. Teren wokół kościoła przeznaczono między innymi na cmentarz, musiał więc on już od XIII wieku być otoczony drewnianym lub murowanym ogrodzeniem, w celu ochrony przed zwierzętami i odseparowania od zabudowań mieszkalno – gospodarczych. Mury orientowanego względem stron świata budynku wzniesiono z regularnie opracowanego do formy kostki granitu, łączonego zaprawą i układanego w równe warstwy. W okresie późnego średniowiecza do przebudowy używano bardziej nieregularnych głazów granitowych oraz cegły, z której wykonano przede wszystkim detale architektoniczne.
Kościół pierwotnie był bardzo prostą budowlą salową na planie prostokąta o długości wnętrza wynoszącej 17 metrów i szerokości 7,8 metra. Bryła nie posiadała wyodrębnionego architektonicznie prezbiterium ani wieży, co najwyżej od północy znajdować się mogła niewielka zakrystia. Zewnętrzne elewacje kościoła były surowe, nie podparte przyporami, ujęte jedynie niskim, fazowanym cokołem. Dekoracyjne elementy wprowadzono na szczytach zamykających od wschodu i zachodu dwuspadowy dach. Na wschodnim w okresie późnego średniowiecza umieszczono dwa rzędy ostrołucznych blend z wkomponowanym pomiędzy nie równoramiennym krzyżem.
Oświetlenie kościoła prawdopodobnie zapewniały trzy wąskie i rozglifione okna południowe. Być może trzy podobne okna przebite były również w ścianie północnej. Od wschodu pierwotnie znajdować się mogło jedno większe okno lub triada wąskich otworów lancetowatych. W okresie późnego gotyku w ścianę wschodnią wstawiono jedno duże okno z trójdzielnym laskowaniem i uskokowym obramieniem. Ponadto w przyziemiu ściany wschodniej, tuż przy narożniku południowym, utworzono mały otwór z dwuspadowym zamknięciem, prawdopodobnie służący trędowatym lub stanowiący odpływ dla pisciny. Wejście do kościoła wiodło od południa, poprzez uskokowy portal z ostrołucznym zamknięciem. Prawdopodbnie drugi portal pierwotnie znajdował się w ścianie zachodniej.
Stan obecny
Kościół składa się dziś ze średniowiecznego korpusu oraz ze współczesnej wieży. Niestety pierwotne otwory okienne od północy i południa zastąpione zostały bezstylowymi oknami w brzydkich opaskach. Zachował się oryginalny portal wejściowy w ścianie południowej oraz okazałe okno wschodnie z XV lub początku XVI wieku. Z tego okresu pochodzi też zdobiony blendami i krzyżem szczyt wschodni, a zapewne także mały „otwór trędowatych” w ścianie wschodniej. We wnętrzu nie zachowało się żadne zabytkowe wyposażenie, ani elementy detalu architektonicznego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół filialny, ob. p.w. NMP Matki Kościoła, T.Wolender, nr 6372, Żelisławiec 1994.
Lemcke H., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, Der Kreis Greifenhagen, Stettin 1902.
Piasek D., Średniowieczne kościoły granitowe Pomorza Szczecińskiego i Nowej Marchii, Gdynia 2023.