Historia
Gotycki kościół św. Wojciecha i św. Jerzego został wybudowany w 1393 roku, na miejscu starszej świątyni powstałej po 1292 roku, kiedy to książę cieszyński Mieszko nadał osadzie Zator prawa miejskie i jednocześnie uposażył pierwotną świątynię. Ta pierwsza budowla potwierdzona została w źródłach pisanych w 1326 roku, gdy wspomniano miejscowego plebana Henryka (Henricus plebanus ecclesie de Zathor). Była to świątynia dekanalna zarządzająca 34 kościołami diecezji krakowskiej. Jej rola jeszcze bardziej wzrosła w 1378 roku, kiedy to plebani z Oświęcimia i Zatoru zawiązali Bractwo Kapłanów. Bractwo zatwierdził biskup krakowski Florian, a wsparcie zapewnili książęta, przekazując między innymi staw Burkat i grunt nieopodal młynówki. W 1392 roku, na rok przed erygowaniem nowej budowli, książę oświęcimski Jan III przeznaczył kościołowi w Zatorze dziesięcinę ze wsi Włosienica.
U schyłku XIV wieku w mieście powstała przykościelna szkoła parafialna. W 1521 roku nuncjusz papieski Zachariasz pozwolił bractwu na odbywanie procesji z sakramentem i świecami, udzielając uczestnikom odpusty, zaś po inkorporacji księstwa zatorskiego w 1564 roku do Polski w kościele odbywały się sejmiki szlacheckie, na których wybierano delegatów księstw zatorskiego i oświęcimskiego.
W okresie reformacji kościół św. Wojciecha nie został co prawda zniszczony w trakcie tumultów, jak wiele innych budowli sakralnych, ale splądrowano plebanię i archiwum. Dopiero w wyniku najazdu szwedzkiego z 1655 roku Zator wraz z kościołem został mocno spustoszony. W 1711 roku parafię wyludniła morowa zaraza, a w 1776 roku kościół musiał być poddany renowacji po pożarze, który strawił dach i strop. W trakcie prac tych budynek został częściowo zbarokizowany. W 1836 roku Franciszek Maria Lanci przeprowadził kolejną, tym razem neogotycką przebudowę. W latach 1956-1961 i 1968-1973 miała miejsce częściowa regotyzacja zabytku.
Architektura
Kościół z końca XIV wieku zbudowany został z cegły w układzie gotyckim, z elewacjami zdobionymi dekoracją rombową wykonaną z zendrówki. Dolne partie, do wysokości gzymsu kapnikowego, wzniesiono z łamanego kamienia, z materiału tego utworzono także zakrystię i całą dolną kondygnację wieży. Całość usytuowano po wschodniej stronie rynku miejskiego, w pobliżu zamku.
Kościół otrzymał formę trójnawowej hali, składającej się z czteroprzęsłowego korpusu i krótszego, zamkniętego na wschodzie wielobocznie prezbiterium (pięć boków ośmioboku), do którego przystawiono od północy zakrystię, także wielobocznie zamkniętą. Nad zachodnim przęsłem nawy północnej nadbudowana została czworoboczna wieża, lekko wystająca przed elewacje korpusu. Nawy boczne zakończono na wschodzie poligonalnymi kaplicami i podobnie jak prezbiterium wzmocniono od zewnątrz uskokowymi przyporami. Elewacje korpusu i prezbiterium posadowiono na cokole, opięto gzymsem kapnikowym. W murach umieszczono ostrołucznie zamknięte, głęboko rozglifione okna, w większości dwu- i trójdzielne.
Do wnętrza prowadziły trzy gotyckie portale: ostrołuczny, uskokowy po stronie południowej w prezbiterium, kolejny ostrołuczny ale dużo większy w fasadzie zachodniej i trzeci prowadzący do nawy południowej, zamknięty ostrołukowo, bogato profilowany, zwieńczony płaskorzeźbionymi pinaklami z kwiatonami. Wewnątrz prezbiterium, węższe od nawy głównej, nakryte zostało sklepieniem krzyżowo-żebrowym (sześciodzielnym ponad wschodnim zamknięciem) osadzonym na wspornikach. Krzyżowo – żebrowym sklepieniem zapewne przykryty był także korpus nawowy. Przyziemie wieży otwarto do wnętrza arkadami, ostrołuczną arkadą tęczy połączono nawę główną z prezbiterium.
Stan obecny
Obecnie dzięki XX-wiecznej regotyzacji kościół posiada gotycką, zbliżoną do pierwotnej sylwetkę, niestety zakłóconą najwyższą, neogotycką kondygnacją wieży. W trakcie prac renowacyjnych zastąpiono także drewniany chór żelbetową konstrukcją, oraz nadbudowano zakrystię o górną kondygnację. Żelbetowe jest także dzisiejsze sklepienie w korpusie nawowym. Z pierwotnych detali architektonicznych zachowały się trzy portale: południowy do nawy, południowy do prezbiterium oraz z prezbiterium do zakrystii. W elewację zachodnią wieży wtórnie wmurowano oryginalny kamienny maswerk, być może pochodzący z prezbiterium, podczas gdy maswerki w oknach zostały wymienione w trakcie remontów. Wewnątrz zachowało się gotyckie sklepienie prezbiterium, arkada tęczy i arkady podwieżowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Fila M., Kościół parafialny pod wezwaniem św. Wojciecha i św. Jerzego w Zatorze, Wadowice 2017.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.