Historia
Kościół wzniesiony został między połową a końcem XIII stulecia, na miejscu starszej budowli sakralnej wzmiankowanej w 1207 roku, wybudowanej zapewne z drewna. Został ufundowany przy małej osadzie poza obwarowaniami miasta lokacyjnego, w pobliżu znajdującej się w pobliżu cylindrycznej wieży. W XV wieku został poddany przebudowie prowadzonej w stylistyce późnego gotyku, zapewne w związku z powiększeniem liczby ludności na przedmieściu. Na początku XVII wieku, a więc jeszcze przed wyniszczającą wojną trzydziestoletnią, budynek miał się już znajdować w złym stanie. Prawdopodobnie na przełomie XVII i XVIII wieku przeprowadzono remont. Objął on głównie nawę, gdzie podwyższono mury obwodowe oraz założono barokowe sklepienie. Kolejne prace naprawcze, tym razem obejmujące głównie dachy, przeprowadzono w 1834 roku. W 1930 roku wyremontowano wnętrze, ale w czasie drugiej wojny światowej kościół opuszczono. Do użytku przywrócony został po remoncie z lat 70-tych XX wieku.
Architektura
Kościół utworzony został ze stosunkowo krótkiej, prostokątnej w planie nawy wielkości 9,2 na 8 metrów oraz węższego, nieco niższego prezbiterium po stronie wschodniej, wzniesionego na rzucie wydłużonego prostokąta o wymiarach około 8,2 x 5,9 metrów. Całość wzniesiono z układanych warstwami kamieni eratycznych, a do ukształtowania otworów zastosowano cegłę. Narożniki wzmocniono nieregularnie obrobionymi ciosami kamiennymi, wykonanymi z eratyków oraz rudy darniowej. Bryłę kościoła nakryto dwoma dachami dwuspadowymi rozdzielonymi murem w linii arkady tęczy. Ich zamknięcia od wschodu i zachodu zapewne tworzyły proste, trójkątne szczyty. Elewacje pozostawiono gładkie, nie rozdzielone przyporami.
Oświetlenie kościoła zapewniały wąskie otwory okienne o obustronnych rozglifieniach. Do nawy słońce wpadało zapewne przez pięć okien: po dwa od północy i południa oraz jednym zachodnim. W prezbiterium nieco mniejsze dwa okna o szerokości 0,8 metra i wysokości 1,4 metra umieszczono w ścianie południowej, a także po jednym od północy i wschodu, przy czym okno wschodnie jako oświetlające główny ołtarz tradycyjnie wyróżniono większą szerokością i wysokością, wynoszącą odpowiednio 1,2 i 2,8 metra, oraz umieszczonym wewnątrz uskokiem. Wokół łęku założono dekorację z odcinkowo uformowanych, ułożonych naprzemiennie kształtek.
Wejście do nawy kościoła wiodło od zachodu i południa. Zachodni portal miał szerokość około 2,2 metra i wysokość 2,8 metra, natomiast południowy 1,8 metra szerokości i 2,3 metra wysokości. Oba ukształtowano jako ceglane, ostrołucznie zamknięte, o ościeżach z czterema uskokami. W południowym użyto wklęsłej kształtki, a jeden z uskoków ozdobiono fryzem. Łęki wymurowano z użyciem klińców kamiennych, wykonanych z lekko obrobionych eratyków.
Wnętrze nawy pierwotnie przykrywała otwarta więźba dachowa lub pozorne sklepienie. Łączyła się ona z prezbiterium arkadą tęczy o lekko zarysowanym ostrołuku i szerokości około 3,6 metra, utworzoną z kamiennych, lekko opracowanych klińców. Wnętrze prezbiterium pierwotnie przykrywała także otwarta więźba dachowa lub drewniana kolebka, co wynikało z wysokiego okna wschodniego. Po stronie południowej, poniżej okna wschodniego, umieszczona była wnęka na oleje o trójkątnym nadprożu.
W drugiej połowie XV wieku, po nadbudowaniu murów obwodowych o około 2,2 metra, w prezbiterium założono sklepienie sieciowe (kolebkowe z nałożoną siecią żeber). Jego wykonanie spowodowało konieczność przebicia w południowej ścianie dwóch nowych okien ostrołucznych. Otrzymały one proste, ceglane glify oraz wypełnienie prześwitów w postaci ceglanych maswerków. Zapewne także w okresie późnego gotyku powiększono okna w nawie. Pierwotne zostały rozkute, a nowe wymurowano o wymiarach 1,2 metra szerokości i 2 metrach wysokości, jako ostrołuczne, z prostymi glifami. Prześwity podobnie jak w prezbiterium, zapewne ozdobiono maswerkami.
Stan obecny
Kościół zachował pierwotny układ przestrzenny z XIII wieku. Zmodyfikowana została bryła, podwyższona w części prezbiterialnej w okresie późnego gotyku, a w nawie w okresie baroku. Zmiana nowożytna spowodowała podwyższenie murów bocznych oraz szczytu nawy o około 1 metr oraz założenie wewnątrz korpusu barokowego sklepienia. Ponadto przekształcono okna w nawie i zamurowano południowe wejście do kościoła. Z wszystkich gotyckich okien usunięte zostały maswerki. Oryginalne okna XIII-wieczne widoczne są w ścianie wschodniej i północnej prezbiterium, natomiast w ścianie zachodniej nawy portal. W trakcie prowadzonych w ostatnich latach prac renowacyjnych przywrócono wnętrze do stanu zbliżonego do pierwotnego. Na ściany nałożono zagładzane tynki nawiązujące do historycznych. Posadzkę z ceramicznych kwadratowych płytek przywrócono na podstawie znalezionych fragmentów. Wyeksponowano też odsłonięte podczas prac elementy średniowiecznego wystroju (np. wnęka na oleje). Odnowione zostało zachowane w prezbiterium późnogotyckie sklepienie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Legendziewicz A., Przemiany średniowiecznej architektury kościoła filialnego pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Żarach od XIII do XX wieku, „Lubuskie Materiały Konserwatorskie”, tom 18, Zielona Góra 2021.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.