Historia
Pierwsza wzmianka o kościele w Żarnowie odnotowana została w 1191 roku. Został on wówczas drogą darowizny przekazany przez księcia Kazimierza Sprawiedliwego kolegiacie sandomierskiej. Wynika stąd, iż kościół pierwotnie był własnością książęcą i pełnił funkcję kaplicy dla pobliskiego grodu. Zbudowany został około połowy XII wieku lub najpóźniej w czwartej ćwierci tamtego stulecia.
W 1510 roku, z powodu powiększenia liczny parafian i zbyt małej ilości miejsca, nastąpiła rozbudowa kościoła w kierunku wschodnim. W jej ramach zbudowano nowe, późnogotyckie prezbiterium, wzniesione kosztem romańskiego prezbiterium i apsydy. Inicjatorem przebudowy mógł być kantor kolegiaty sandomierskiej, gdyż w podziale prebend między członków kapituły Żarnów przypadł właśnie temu urzędowi.
W 1893 roku kościół został zniszczony przez pożar. Niestety w trakcie odbudowy podjęto decyzję o powiększeniu bryły zabytku, który stał się jedynie nawą poprzeczną dużej, neogotyckiej budowli. Podobne przebudowy i rozbudowy były plagą nieodwracalnie niszczącą średniowieczne zabytki na terenie Polski na przełomie XIX i XX wieku (np. Stara Zagość, Stare Miasto pod Koninem, Odechów, Giebło).
Architektura
Kościół usytuowano na wzniesieniu podgrodzia, w pobliżu szlaku wiodącego z Sandomierza do Zawichostu. Pierwotna, romańska budowla była orientowana względem stron świata, wzniesiona z dokładnie opracowanego piaskowca. Składała się z prostokątnej nawy o szerokości wnętrza 6,4 metra i długości około 10,2 metrów, zakończonej od wschodu krótkim prezbiterium oraz prawdopodobnie apsydą. Od zachodu usytuowano okrągłą wieżę o średnicy 2,4 metra, przylegającą na osi do fasady nawy. Jej wysokość osiągnęła 18,5 metra, przy czym na wysokości 14,5 metrów zwężono ją uskokiem. Grubość murów wieży wyniosła w przyziemiu 1,3 metra, w wyższych partiach zmniejszała się do 0,8 metra. Kościół pierwotnie oświetlały bardzo wąskie, półkoliście zamknięte, obustronnie rozglifione okna. Wejście przypuszczalnie prowadziło od południa.
Nawa posiadała podział na dwa przęsła, zaakcentowane na zewnątrz przez przypory – lizeny, a wewnątrz przez pilastry. Wskazywałoby to na zamiar przykrycia jej wnętrza sklepieniem krzyżowym, co byłoby elementem wyjątkowym na terenie Polski. Wieża, podobnie jak w kościele w Inowłodzu, mieściła kręcone schody prowadzące na emporę, która została oparta na kolumnie i dwóch przyściennych pilastrach, zdobionych motywami liści akantu i fantastycznych zwierząt, wyznaczających dwa zbliżone do kwadratu przęsła sklepienia krzyżowego. Głębokość empory wynosiła 2,85 metra. Na jej piętrze umieszczono przyścienne filarki, świadczące o zaplanowaniu arkadowej przegrody z głowicami zdobionymi rzeźbą figuralną (zając, lew, gryf).
Prace budowlane z okresu gotyku spowodowały rozbudowę prezbiterium w kierunku wschodnim, w miejscu wcześniejszej apsydy i krótkiego chóru. Prezbiterium wzniesiono na planie prostokąta, z narożnymi, skośnymi przyporami. Ściany podłużne były również pierwotnie wzmocnione z obu stron parą uskokowych przypór, dzięki czemu wewnątrz można było założyć sklepienie. Podzielono je na trzy przęsła, które przykryto żebrami tworzącymi sieciowo – gwiaździste wzory. Żebra sklepienia opuszczono na wsporniki stożkowe, spięto zaś zwornikami zdobionymi inicjałami, greckimi literami, krzyżem i sercem. Wnętrze oświetlały wysokie okna ostrołuczne, a ponadto w ścianie szczytowej na wysokości poddasza przebito kluczowy otwór strzelecki.
Stan obecny
Układ i bryła średniowiecznej budowli zostały znacznie przekształcone na skutek nowożytnych prac budowlanych. Od północy przy gotyckim prezbiterium znajduje się późniejsza zakrystia, a przede wszystkim romańską nawę opina od północy i południa budowla neogotycka, której wzniesienie spowodowało częściowe wyburzenie ścian bocznych pierwotnej nawy. W ścianie północnej nawy zachowało się jedno romańskie okno, ale już umieszczony obok portal jest dodatkiem XX-wiecznym. Wewnątrz częściowo zachowała się romańska empora, romańskie pilastry przy ścianach, a także późnogotyckie sklepienie w prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kalinowski Z., Kościół parafialny w Żarnowie, Sandomierz 1991.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.