Historia
Zamek wzniesiony został prawdopodobnie na przełomie XIII i XIV wieku, za czasów księcia Bolka I Surowego lub ewentualnie Bernarda świdnickiego i jego brata, Bolka II ziębickiego. Dokładna data budowy nie została odnotowana w przekazach źródłowych. Najstarszy znany dokument dotyczący zamku, a konkretnie jego burgrabiego Kiliana von Haugwitz, utworzony został w 1315 roku. Zamek nazwany został wówczas Kinsperch. W kolejnych latach XIV i XV wieku używano też nazw Kinsberg, Kiensberg, Kynsperge lub Kynsberg, zaś od XVI wieku Kunigsberg. Jego pierwotną funkcją była prawdopodobnie ochrona szlaku handlowego biegnącego doliną Bystrzycy.
Na początku drugiej połowy XIV wieku zamek znajdował się w posiadaniu Anny, siostrzenicy Bolka II, żony króla czeskiego Karola IV, wchodząc w skład księstwa świdnicko – jaworskiego. Zarządzany był wówczas przez kasztelanów oraz burgrabiów, takich jak Eyko w 1335 roku, Ulrich Schaff w 1369 roku, czy Reyntsch Schaff w 1372 roku. W 1341 i 1342 wystawiał na nim dokumenty książę Bolko II Mały, natomiast w 1364 roku Kynsberg odnotowany został jako własność Bolka II na dokumencie Karola IV Luksemburskiego. Choć Reyntsch Schaff otrzymał zamek w dożywocie („das haus zum Kiensberge zu einem rechten burglehn”), to budowla pełniła też nadal funkcję stacji w trakcie podróży władców, o czym między innymi świadczyły dokumenty wystawione w 1388 roku. W 1392 roku, po śmierci żony Bolka II, księżnej Agnieszki, zamek na podstawie umowy sukcesyjnej, zawartej jeszcze w 1353 roku między Bolkiem II a królem Karolem Luksemburskim, przeszedł wraz z całym księstwem świdnicko – jaworskim w ręce władców czeskich.
W pierwszej połowie XV wieku zamek znajdował się w posiadaniu rodzin rycerskich, które podczas wojen husyckich zajmowały się rozbojem, prawdopodobnie sam był też obiektem ataku husytów w 1429 roku. Według tradycji w drugiej i trzeciej ćwierci XV wieku Grodnem miał władać Jerzy von Muehlheim zwany Puczek, znany z uprawiania rozboju. Prawdopodobnie jednak zamek w 1434 roku od panów von Liebenthal nabył Herman von Zettritz (Czettritz). Następnie miejscowe dobra w 1463 roku miał przejąć król Jerzy z Podiebradów, od którego członkowie rodziny Zettritzów odzyskali Grodno po wykupienie zastawu w wysokości 1600 guldenów węgierskich. Prawdopodobnie na początku XVI wieku Zettritzowie przeprowadzili późnogotycką przebudowę zamku, być może związaną z otrzymanym w 1502 roku królewskim przywilejem na lukratywną komorę celną w Jedlince.
Od 1535 roku zamek stał się własnością rodu Hochbergów (Hobergów), którzy kupili go od Hermana Czettritza. Posiadali oni Kinsberg przez dziesięć lat, po czym odstąpili go Maciejowi von Logau (z Łagowa), staroście księstwa świdnicko – jaworskiego. Ród von Logau związany był z Polską, a jego członkowie należeli do wybitnych osobistości tamtych czasów. Maciej starszy naprawił mury, podwyższył zewnętrzny mur parchamu i odnowił część mieszkalną, natomiast jego syn Jerzy, który był właścicielem od 1568 roku, przeprowadził renesansową rozbudowę zamku górnego, wschodniej części muru parchamu oraz poddzamcza. Prace te zostały zakończone do roku 1587, lecz w ich wyniku Jerzy popadł w długi. Z tego powodu, po jego śmierci, wdowa Katarzyna zrzekła się spadku i w 1596 roku zamek został za niezapłacone zobowiązania przejęty przez cesarza Rudolfa II.
W czasie wojny trzydziestoletniej zamek został zajęty i częściowo zniszczony przez Szwedów. Według zachowanych informacji uszkodził go szwedzki pułkownik Davos, zachęcony do rozbiórki opowieściami o rzekomym skarbie. W drugiej połowie XVIII wieku warownia oblegana była w czasie rozruchów chłopskich. W okresie tym panowała bieda i gdy ówczesny właściciel zamku, baron Jerzy von Ebem und Brunnen, zaczął egzekwować regularne i terminowe daniny, okoliczni chłopi i rzemieślnicy zbuntowali się. Dopiero interwencja wojska sprowadzonego ze Świdnicy przerwała oblężenie i stłumiła bunt. Dla odstraszenia naśladowców na powieszenie skazano dwóch przywódców: piekarza z Lubachowa Hansa Hoehna i cieślę z Jawornicy Opitza.
W drugiej połowie XVIII wieku rozpoczął się powolny upadek nieremontowanego już zamku. Ostatnimi właścicielami od 1774 roku był Otton von Lieres, lecz Grodno nie było już zamieszkiwane. W 1789 roku osunęło się częściowo skrzydło zachodnie zamku górnego, choć w 1824 roku z inicjatywy pastora Buschinga, ówczesnego właściciela zamku, podjęto prace remontowo-zabezpieczające. Wprowadziły one niestety zmiany, które nie były zgodne z historycznym kształtem budowli. Kolejne prace prowadzono w latach 1868-1869 oraz w końcu XIX wieku. W roku 1904 odnowiono sgraffita i otwarto schronisko z gospodą. Dalsze zabiegi konserwatorskie miały miejsce po II wojnie światowej.
Architektura
Zamek został wzniesiony z miejscowego łamanego kamienia, łączonego zaprawą z dużą ilością gliny, na wąskim grzbiecie wzgórza o wysokości 450 metrów n.p.m. (około 100 metrów nad poziomem doliny). Skalisty cypel owego wzgórza został po stronie południowo – zachodniej odcięty od reszty terenu przekopem, natomiast z pozostałych stron zabezpieczeniem były wysokie i strome skarpy. Od południa i wschodu stoki opadały ku dolinie rzeki Bystrzycy, którą przebiegał szlak z Czech do Świdnicy, natomiast po stronie zachodniej ku jej nieco szerszemu odgałęzieniu. Po stronie północno – wschodniej zbocza obniżały się do płytkiej przełęczy, sąsiadującej z obszerniejszym wzniesieniem o porównywalnej wysokości.
Obwód obronny zamku założony został na planie wieloboku z pięcioma przyporami umieszczonymi w narożnikach i załamaniach muru, oraz z niewielką, czworoboczną wieżą w narożniku południowo – wschodnim, wysuniętą przed lico południowej kurtyny w stronę skalistego urwiska. Mur o grubości 2,4 metra zaopatrzony został w chodnik straży osłonięty blankowanym przedpiersiem. Chodnik w północnej części obwodu znajdował się w koronie muru na wysokości trzeciej kondygnacji, ale w południowej części mur był wyższy o jedną kondygnację i oprócz przedpiersia wyposażony w drewniany ganek hurdycji. Jej zadaniem była ochrona drogi wiodącej przez dolinę rzeki Bystrzycy. Mur był wyższy także we wschodniej części obwodu, co wynikało z ukształtowania terenu, mianowicie ze skalistego wywyższenia tej partii zamku.
Czworoboczna wieża usytuowana została w najwyższej części zamku. Jej mury były nieco grubsze od sąsiednich kurtyn, ale wysokość partii murowanej początkowo taka sama. Być może masywny, kamienny ryzalit stanowił podstawę pod drewnianą lub szachulcową najwyższą kondygnację wieży. Po przeciwnej, zachodniej stronie wieży utworzony został wjazd na dziedziniec, usytuowany w narożu południowo – zachodnim. Umieszczono go w wysokim, ostrołucznym portalu z wnęką mieszczącą bronę, którą można było blokować ryglem. Nad przejazdem zapewne funkcjonował ganek hurdycji, ale sama brama pierwotnie nie tworzyła wieży bramnej, była jedynie od strony zewnętrznej flankowania dwoma przyporami.
Dziedziniec zamku pierwotnie był stosunkowo przestronny, nie ograniczany dużą zabudową lub wieżą bramną, a jedynie skalnym blokiem we wschodniej części, sięgającym poziomu pierwszego piętra. Prawdopodobnie teren dziedzińca opadał dość stromo w stronę zachodnią. Zabudowa wewnętrzna zamku początkowo ograniczała się do niewielkiego budynku umieszczonego na skale w narożniku południowo – wschodnim. Jego najniższą kondygnację tworzyła naturalna szczelina, później wykorzystana do utworzenia lochu czy też piwniczki. Parterowa część budynku posiadała konstrukcję murowaną, ale górne partie początkowo mogły być wzniesione w technice szachulcowej, utworzonej od strony dziedzińca, bowiem od wschodu budynek opierał się na wysokim murze obronnym. Zapewne tylko dach budynku wystawał ponad chodnik straży, z którego też wiodło jedyne wejście do wnętrza, co znacząco podnosiło obronność budynku. Na dziedzińcu poniżej skalnego bloku została wydrążona cysterna na wodę, przypuszczalnie funkcjonowały tam też drewniano – gliniane zabudowania gospodarcze.
Około połowy XIV wieku wybudowany został kamienny, długi budynek usytuowany na całej długości południowego odcinka muru obronnego, lekko załamany w miejscu zagięcia kurtyny, połączony z krótszym skrzydłem zachodnim. Zabudowania te miały wysokość dwóch kondygnacji (parter oraz piętro), choć nie można wykluczyć istnienia szachulcowej nadbudowy. Od wschodu skrzydło południowe sięgało skały z najstarszym budynkiem zamkowym, na zachodzie natomiast wchłonęło bramę. Wjazd pozostawiono na stary miejscu, ale poprowadzony został on przez przyziemie budynku z wyjściem skierowanym na dziedziniec mniej więcej w połowie długości skrzydła południowego.
Na początku XVI wieku przebudowane zostało południowe skrzydło zamku, podwyższone o dwie dodatkowe kondygnacje. Prace prowadzono przy użyciu kamienia i cegły, choć część wewnętrznych podziałów utworzono z drewna. Na wschodzie skrzydło połączono z przebudowanym także, wówczas już w całości murowanym, trójkondygnacyjnym budynkiem na skale. Po północnej stronie tego ostatniego, poniżej skalnego wywyższenia, umieszczona została murowana kuchnia z szachulcowym pomieszczeniem na piętrze ogrzewanym przez kuchenny komin. W szczelinie skalnej znajdującej się tuż obok czworobocznej wieży, wybudowano niewielką piwnicę, być może loch, poprzez zamurowanie skał kamiennymi ścianami. Jedyne wejście do niego prowadziło od góry przez otwór w posadzce z poziomu drugiej kondygnacji. Najważniejszym pomieszczeniem zamku była okazała sala, która na poziomie trzeciej kondygnacji zajmowała całą środkową część skrzydła południowego. Aula ta miała 30 metrów długości i prawie 6 metrów szerokości, a jej wysokość, na którą składały się dwie pełne kondygnacje, wynosiła około 6 metrów plus około 3 metry wysokości drewnianej kolebki, którą zwykle używano do przykrywania tego typu wnętrz, podwieszając do wiązarów dachowych poddaszy. O reprezentacyjnym charakterze pomieszczenia świadczył ponadto układ okien którym towarzyszyły prawdopodobnie polichromowane wnęki szerokości 2,4 metrów z siedziskami po obu stronach. Zachodnia część skrzydła południowego, która znajdowała się w pionie przejazdu bramnego, miała wymiary 10 x 5,6 metra na każdej z jej trzech kondygnacji. Każda kondygnacja oświetlana tam była dwoma oknami umieszczonymi w analogicznych wnękach, ale bez towarzyszących bocznych sedili. Przebudowano także skrzydło zachodnie zamku, doświetlone wówczas oknami przebitymi przez ścianę zachodnią (mur obwodowy zamku).
Pierwsze zewnętrzne obwarowania zamku o konstrukcji kamienno – drewnianej, prawdopodobnie powstały w pierwszej połowie XV wieku. Zniszczone w czasie wojen husyckich, na początku XVI wieku zastąpione zostały nową linię zewnętrznych obwarowań chroniących zamek górny od zachodu i północnego – zachodu. Uzyskały one kurtyny o grubości od 1,2 do 1,5 metra, być może pierwotnie zwieńczone konstrukcjami drewnianymi, a także dwie półkoliste baszty wykuszowe, posiadające mury grubości 1,7 do 2,3 metra. Około połowy XVI wieku kurtyny zostały nadbudowane w mieszanej technice kamienno – ceglanej do wysokości wahającą się od strony zewnętrznej od 6 do 8,5 metrów, oraz wyposażone w dwa rzędy strzelnic szczelinowych (na wysokości 2,6 metra nad poziomem terenu, oraz na wysokości 3,8 metra), dostępnych z drewnianych ganków osadzonych na późnośredniowiecznym fundamencie. Ponadto w drugiej połowie XVI wieku zbudowany został wschodni odcinek parchamu wraz z dwoma bastejami, a także rozbudowano i obwarowano przedzamcze zachodnie. To ostatnie charakteryzowało się półkolistymi bastejami o przestarzałych szczelinowych i kluczowych otworach strzeleckich, nie przystosowanych do użycia większych dział. Przed bramą zamku górnego zewnętrzny mur parchamu połączono z długą szyją przedbramia, zaś na wysokości przypory północno – zachodniej zamku górnego parcham przedzielono poprzeczną ścianą z furtą. W tym też czasie wzniesiona została oktagonalna nadbudowa wieży.
Stan obecny
Zamek zachował się w renesansowej formie z czytelnymi elementami średniowiecznymi i obecnie jest stopniowo poddawany rewitalizacji oraz remontom zabezpieczającym. Z trzech skrzydeł zamku górnego zachowały się dwa: południowe i wschodnie (powiększone o renesansową kuchnię), zachodnie natomiast od 1789 roku pozostaje w stanie daleko posuniętej ruiny. Po stronie północno – zachodniej brakuje również odcinka muru obronnego. W całości przetrwała czworoboczna wieża z XIV wieku wraz z późniejszą ośmioboczną nadbudową, ponadto widoczny jest zewnętrzny mur parchamu z dwoma basztami zachodnimi z przełomu XV i XVI wieku oraz dwoma bastejami wschodnimi z drugiej połowy XVI wieku. Na podzamczu nie zachowała się południowa część obwarowań, na miejscu której w XIX stuleciu powstały tarasy. Zamek znajduje się pod opieką PTTK, które udostępnia go wraz z niewielkim muzeum do zwiedzania. Godziny otwarcia, cennik i informacje o imprezach okolicznościowych znaleźć można na oficjalne stronie zamku tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biel R., The functional analysis of the 15th century fortification of the Grodno Castle, „Architectus”, 4(68), 2021.
Bogdała M., Chorowska M., Roundel bastion fortifications of Grodno Castle in Zagórze Śląskie, „Architectus”, 4(68), 2021.
Boguszewicz A., Corona Silesiae. Zamki Piastów fürstenberskich na południowym pograniczu księstwa jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego do połowy XIV wieku, Wrocław 2010.
Chorowska M., Chronology of transformations in Grodno Castle from the 13th to the mid-16th century, „Architectus”, 4(68), 2021.
Dudziak M., Zamek Grodno, Konin 2010.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Rozpędowski J., Zamek Grodno w Zagórzu Śląskim i zamki Nowy Dwór, Radosno, Rogowiec, Wrocław 1960.