Historia
Świątynia została zbudowana prawdopodobnie wkrótce po lokacji miasta około połowy XIII wieku, najpewniej jeszcze w konstrukcji drewnianej. Po raz pierwszy pośrednio wspomniana była w źródłach w 1292 roku, w dokumencie wystawionym przez Krystiana, proboszcza Sadlna i Ząbkowic. Budowa murowanego kościoła musiała się rozpocząć niedługo później, gdyż w 1302 roku ząbkowicki wójt Herman dokonał na ten cel zapisu, potwierdzonego następnie przez urzędującego wciąż Krystiana. Przebieg prac budowlanych nie jest znany, przetrwały jedynie liczne wzmianki o fundacjach altarii i ministeriów ołtarzowych, mające miejsce w latach: 1360, 1361, 1367, 1371, 1390, 1397, 1399, 1403, 1415 i 1424. Świadczą one o nieustannym użytkowaniu kościoła i postępujących pracach nad jego rozbudową. Fundacje ołtarzy w nieukończonych jeszcze kościołach były czymś powszechnym, a możliwość założenia „własnego” ołtarza w kościele parafialnym była dla średniowiecznych mieszczan czymś tak pożądanym, że okazją do tego stawało się wykończenie nawet najmniejszej, a już prowizorycznie użytkowanej części świątyni.
Prawdopodobnie w połowie XIV wieku kościół uległ spaleniu podczas pożaru. Odbudowę często przypisywano czeskiemu królowi Karolowi IV, jednak ta niepotwierdzona nowożytna informacja mogła się odnosić co najwyżej do wystawienia aktu ponowionej fundacji, bądź hojniejszej, ale raczej jednorazowej donacji. Wyłącznym inwestorem budowlanym i głównym sponsorem prac w Ząbkowicach była natomiast miejscowa rada miejska, wspierana przez wszystkich mieszkańców miasta. Jako datę ukończenia odbudowy podaje się 1413 lub 1415 rok, datę podaną przez burmistrza Martina Koblitza w kronice spisanej w połowie XVII wieku.
W 1428 roku miasto poważnie ucierpiało podczas najazdu wojsk husyckich, w czasie którego uszkodzona została również fara. Szalejący pożar spowodował co najmniej zniszczenie więźby dachowej, zawalenie się sklepień i być może arkad międzynawowych. Mniej prawdopodobne jest natomiast całkowite zniszczenie murów obwodowych. Prawdopodobnie przetrwał kompletny zarys ścian prezbiterium, a także znaczne fragmenty murów korpusu. Po roku 1428 zapewne w pierwszej kolejności prowizorycznie zabezpieczono wschodnią część kościoła, która była na tyle obszerna, że przez dłuższy czas mogła służyć mieszkańcom miasta, podczas gdy odbudowę uszkodzonego korpusu odłożono na później. Jego remont zakończył się dopiero w 1453 roku, gdy założono nowe sklepienia nad nawą główną. Podczas tych prac dobudowano także boczne kaplice, a w 1507 roku nad zakrystią wzniesiono kaplicę bractwa Maryjnego. W późniejszym czasie pomieszczenie to było nazywane biblioteką, nie wiadomo jednak dlaczego, gdyż kaplica prawdopodobnie nigdy nie pełniła takiej funkcji. W tym samym roku zbudowano murowany ganek łączący kościół z Krzywą Wieżą, pełniącą wówczas funkcję dzwonnicy.
Około połowy XVI wieku świątynia znajdowała się już w bardzo złym stanie, a sklepienia kościoła groziły zawaleniem. Prawdopodobnie zostały one nadwątlone pożarami miasta z 1469 i 1474 roku, a zwłaszcza pożarem dachu kościoła z końca 1502 roku. W 1547 roku wykonano nowe sklepienie nawy głównej, utrzymane jeszcze w stylistyce późnogotyckiej. W 1566 roku prowadzono prace remontowe przy sklepieniu prezbiterium.
W 1538 roku, zarządzeniem synów Karola I Podiebrada, którzy po śmierci ojca przeszli na protestantyzm, wszystkie świątynie w mieście przeszły w ręce ewangelików. Już dziesięć lat później Ząbkowice objęte zostały rekatolizacją, a kościół ponownie został zwrócony katolikom. Kilkanaście lat później świątynia jeszcze raz na krótko przeszła w ręce protestantów. W 1632 roku Szwedzi zajęli miasto, co dało mieszczanom okazję do wygnania katolickiego proboszcza, który cudem uszedł z życiem. Udał się on do Wiednia, gdzie przedstawił swoją sprawę cesarzowi. Gdy miasto ponownie zajęły wojska cesarskie pastor protestancki uciekł z miasta, cesarz zaś nakazał by katolickiemu proboszczowi zostały zwrócone parafia oraz wszystkie jego zrabowane rzeczy. Delegacja mieszkańców miasta udała się do proboszcza, który mieszkał wówczas w Kłodzku i poprosiła go o powrót do Ząbkowic.
W 1772 roku świątynia została rozbudowana o późnobarokową kaplicę św. Anny. W latach 1893–1896 została odrestaurowana w stylu neogotyckim, kiedy to między innymi zostały przelicowane elewacje. W tym czasie zostały również dostawione przybudówki od strony południowej i zachodniej. Po II wojnie światowej w latach 1976–1977 został przeprowadzony remont wnętrza, który polegał na usunięciu zawilgoconych i zagrzybionych tynków oraz wymalowaniu ścian.
Architektura
Kościół wzniesiony został jako budowla orientowana, trójnawowa i czteroprzęsłowa, o formie halowej, mierzącej wewnątrz korpusu 27 × 17 metrów, z bardzo obszernym, wydłużonym prezbiterium o wymiarach wewnętrznych 24 × 8,5 metra, złożonym z czterech przęseł prostokątnych i trójbocznego zamknięcia na wschodzie. Przy wschodnich przęsłach północnej i południowej nawy korpusu dobudowane zostały kaplice na planie czworoboku, które utworzyły formę transeptu (południowa mogła zostać wzniesiona w obecnej formie dopiero w czasach nowożytnych). Po północnej stronie prezbiterium znalazła się prostokątna w planie, piętrowa zakrystia z aneksem, natomiast w południowym narożniku między chórem a korpusem kwadratowa wieżyczka schodowa (dość nietypowa gdyż najczęściej wieżyczki takie były koliste lub wieloboczne).
Kościół otrzymał formę bezwieżową, co musiało być ściśle związane z zamiarem wzniesienia wolnostojącej dzwonnicy. Nie przypadkowo wieżę tą (tzw. Krzywa Wieża) usytuowano po północno – wschodniej stronie kościoła, na wylocie ulicy prowadzącej z rynku do fary, dzięki czemu stała się ona jednym z głównych akcentów urbanistycznych miasta, korespondującym z wieżą ratusza, podobnie jak w śląskich Ziębicach, Środzie i Nysie. Wzniesiona została na planie kwadratu z cegły i łamanego kamienia w dolnych kondygnacjach. Pod koniec XVI wieku została podwyższona.
Po odbudowie z połowy XV wieku świątynia nakryta została kilkoma rodzajami sklepień: krzyżowo-żebrowymi nad nawami bocznymi, zakrystią i kaplicą chrzcielną, sieciowo – gwiaździstym nad nawą główną, założonym w połowie XVI wieku (wzorowanym na sklepieniach sieciowych fary w Świdnicy), gwiaździstym ośmioramiennym nad zachodnim przęsłem nawy głównej, sieciowym sklepieniem z połowy XV wieku z kątowo ustawionym kwadratem żebrowym w centrum przęsła w prezbiterium oraz sklepieniem czteroramiennym nad północną kruchtą i w sali bractwa maryjnego.
W korpusie podział na nawy zapewniły uskokowe arkady, wsparte na ośmiobocznych filarach z gzymsami impostowymi, o gładkich trzonach osadzonych na cokołach i profilowanych bazach, do których od strony nawy głównej przystawiono bardzo wąskie lizeny o uskokowo profilowanych narożnikach. Sklepienia prezbiterium połączono ze ścianami przy pomocy lizenowych podkładek o wklęsłych narożnikach, które były na Śląsku bardzo popularne od drugiej ćwierci XIV wieku.
Kaplica nad zakrystią z początku XVI wieku otwarta została do wnętrza chóru dwoma dużymi przeźroczami, uzyskując formę emporowego oratorium. Natomiast dolna kondygnacja zakrystii połączona była z prezbiterium za pomocą portalu siodłowego (o uciętym trójliściu) z wyraźnie wyodrębnionym ostrołukowym zwieńczeniem w postaci ślepej niszy. Zastosowanie w nim laskowań o profilu gruszkowym wskazuje, iż powstał najpewniej jeszcze w XIV wieku.
Nawa główna kościoła ząbkowickiego, co charakterystyczne, wzniesiona została jako niemal dwa metry węższa od prezbiterium, wobec czego arkada tęczowa stanowiła bardzo wyraźną cezurę w przestrzeni wnętrza. Tak okazałe prezbiterium prawdopodobnie wskazywało na potrzeby miejskiej reprezentacji, być może związane z podniesieniem fary do rangi kościoła archiprezbiterialnego przed 1360 rokiem.
Stan obecny
Dzisiejszy wygląd ząbkowickiego kościoła parafialnego od strony zewnętrznej jest wynikiem XIX-wiecznej przebudowy, na skutek której przekształcono okna i wprawiono w nie nowe maswerki, dodano kruchty i aneksy, zbudowano na nowo lub silnie przemodelowano szczyty, a znaczne partie ścian przelicowano cegłą maszynową. Niestety z tego powodu, świątynia na pierwszy rzut oka sprawia wrażenie budowli neogotyckiej, niemal całkowicie pozbawionej pierwotnego detalu rzeźbiarskiego i architektonicznego. Pozostał natomiast czytelny jej średniowieczny kształt, zachowały się też późnogotyckie sklepienia we wnętrzu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Adamski J., Gotycka fara św. Anny w Ząbkowicach a tradycja i innowacja w architekturze sakralnej Śląska XIV–XVI wieku, [w:] Wokół dziejów miasta. 730 lat Ząbkowic Śląskich. Materiały z konferencji naukowej, red. K. Pawłowski, Ząbkowice Śląskie 2017.
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIV wieku na Śląsku, Wrocław 2013.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.