Historia
Kościół Wniebowzięcia NMP zbudowany został jako fara niedużego miasta Września, prywatnej osady lokowanej w XIV wieku przez biskupa Bodzantę. W okresie tym funkcjonował pierwotny być może jeszcze drewniany kościół, którego patronami byli przedstawiciele rodu Porajów, w XV wieku zastąpieni Doliwami, a na początku XVI wieku rodziną Bardzkich herbu Szaszor. Miasto było wielkości Środy i Śremu, lecz w późnośredniowiecznej Wielkopolsce miało zdecydowanie mniejsze znaczenie niż Kościan czy Pyzdry, tym bardziej więc zadziwiające było powstanie w nim tak okazałej fary, którą zaczęto wznosić około połowy XV wieku.
Kościół budowany był w kilku trudnych do wydatowania etapach, prawdopodobnie przy zmianie w trakcie prac planowanego wyglądu. Zmianę tą zapewne wprowadzono w związku z chęcią wybudowania kościoła jeszcze bardziej monumentalnego, co wiązało się z podwyższeniem i poszerzeniem nawy głównej w stosunku do naw bocznych. Ze źródeł pisanych wiadomo jedynie, iż w 1465 roku Dobiesław z Wrześni ufundował ołtarz poświęcony Trójcy Świętej, a w 1531 roku erygowana została prepozytura. Być może obie te daty wiązały się z zakończeniem jakiejś fazy budowy.
W 1629 roku kościół uszkodzony został przez pożar w trakcie którego spaliła się również większość miasta. W czasie potopu szwedzkiego kościół ponownie został spalony; prawdopodobnie runęła wówczas północna ściana nawy głównej, której arkady, łącznie ze sklepieniami naw bocznych, odtworzono podczas odbudowy w 1672 roku. Ponowną konsekrację częściowo wyremontowanej budowli przeprowadzono w 1680 roku, jednak dalsze prace renowacyjne prowadzono aż do 1701 roku. Niedługo po ich ukończeniu, w 1709 roku świątynię złupili Szwedzi, a w 1772 roku na skutek kolejnego pożaru zawaliły się sklepienia w nawach bocznych. Odbudowa ruszyła dopiero w 1792 roku. W jej trakcie obniżono nawy boczne i wieżę, przekształcono okna oraz wstawiono między zakrystię skarbiec, tworząc jakoby pseudoobejście. Ostatnia przebudowa nowożytna, w trakcie której skupiono się na detalach architektonicznych i efektach dekoracyjnych, miała miejsce w latach 1881 – 1887. W XX wieku jedyną poważniejszą ingerencją była dobudowa dwóch półkolistych krucht.
Architektura
Kościół późnogotycki wzniesiono z cegły przy użyciu tworzących proste wzory zendrówek, jako okazałą trójnawową budowlę o formie bazyliki lub pseudobazyliki, składającej się z bardzo szerokiego korpusu nawowego o długości czterech przęseł i zwężającego się w stronę wschodnią prezbiterium o trójbocznym zamknięciu, do którego od północy dostawiono piętrową zakrystię, zamkniętą od wschodu dwu lub trójbocznie. W ostatnim etapie zwieńczaniem budowy było dostawienie do elewacji zachodniej masywnej, czworobocznej w planie wieży.
Korpus nawowy podczas budowy prawdopodobnie planowany był jako węższy, o czym świadczyłyby zachodnie, blisko siebie rozstawione przypory (później wtopione w mury wieży). Nawa główna miała też być zapewne niższa, zbliżona do poziomu naw bocznych, na co wskazywałoby bardzo skromne okno w elewacji zachodniej (także później przysłonięte wieżą). Powyżej niego umieszczono nietypową dekorację w postaci okulusa zwieńczonego rodzajem prymitywnej wimpergi z ustawionych na sztorc cegieł. Okulusowi towarzyszyły po bokach dwie blendy, a całość flankowały płyciny wypełnione krzyżami. Po zmianie planów, pozostawiając mury obwodowe kościoła, poszerzono, a także podwyższono nawę główną, skontrastowaną z wąskimi nawami bocznymi. Wewnątrz arkady międzynawowe sięgały pierwotnie 2/3 wysokości nawy głównej. Wspierały się one na kwadratowych w przekroju filarach o narożach z uskokami o dwóch sfazowaniach. Sklepienia założono jedynie w nawach bocznych, w nawie głównej natomiast nie zdążono tego dokonać lub nie były nigdy planowane.
Prezbiterium kościoła najpewniej dostawione zostało do już istniejącego korpusu, o czym świadczyłaby jego nieregularność w planie. Jak wspomniano powyżej był on szeroki przy łuku tęczowym, a mocno zwężał się ku wschodowi. To nietypowe ukształtowanie wyniknąć mogło z chęci ujednolicenia ścian nawy głównej korpusu i prezbiterium, przy jednoczesnym zamiarze zasklepienia tego ostatniego. O zamiarze założenia sklepień w prezbiterium świadczyłyby zewnętrzne przypory oraz pełniące funkcję służek lizeny, umieszczone w narożach wielobocznego zamknięcia. Oświetlenie prezbiterium pierwotnie zapewniało pięć wysokich okien, rozglifionych do wnętrza i na zewnątrz. Być może istniały też dwa niższe okna w ścianie północnej.
Piętro nad zakrystią dzieliło się na dwa pomieszczenia. Wnętrze wschodniego pomieszczenia nie było w żaden sposób otwarte na chór, co mogło sugerować, że służyło jako kościelny skarbiec. Pomieszczenie zachodnie służyło zaś prawdopodobnie jako empora otwarta arkadą do chóru i nakryta stropem. Trudno powiedzieć, w jaki sposób empora była dostępna z przyziemia. Być może prowadziły na nią drewniane schody dostawione do ściany zakrystii.
Każdą z elewacji wieży ozdobiono dwoma kondygnacjami wysokich płycin: w dolnej trzech blend ostrołucznych, w górnej zaś czterech zamkniętych łukiem zdwojonym, charakterystycznych dla początku XVI wieku (np. podwyższona wieża kolegiaty w Środzie Wielkopolskiej, wieża fary w Psarskich, czy Pniewach).
Stan obecny
Kościół Wniebowzięcia NMP zmienił w epoce nowożytnej proporcje i układ przestrzenny, choć jego średniowieczny trzon w postaci nawy głównej (z odtworzoną w XVII wieku ścianą północną), prezbiterium i wieży pozostał, przy czym nawa główna i wieża uległy obniżeniu. Nie do poznania przedstawia się dziś wschodnia część kościoła, otoczona nowożytnymi dobudówkami na kształt obejścia, przez co przysłonięte zostały okna oraz lekko tylko wystające przypory. Przekształcona została większość okien oraz wnętrze budowli, gdzie filary międzynawowe są obecnie zasłonięte przez sklepienia obniżonych w okresie nowożytnym naw bocznych (których mała szerokość oraz wysokie ściany były jedną z cech charakterystycznych średniowiecznej fary), a w dolnej partii zamaskowane późniejszymi stiukami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Miedziak W., Gotycka architektura kościoła we Wrześni, „Annales Universitatis Mariae Curie – Skłodowska”, vol. XIV, 2016.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.