Wrocław – opactwo św Wincentego na Ołbinie

Historia

   Opactwo ufundował dla mnichów benedyktyńskich w latach 20-tych XII wieku możnowładca Piotr Włostowic. Pierwsza wzmianka pisemna o klasztorze odnotowana została w 1139 roku, gdy opat Radulf otrzymał od biskupa wrocławskiego położony w pobliżu kościół św. Michała. W 1145 roku fundator ofiarował opactwu relikwie św. Wincentego, otrzymane od króla niemieckiego Konrada III. Wkrótce książę Bolesław IV Kędzierzawy nadał zakonnikom kaplicę św. Marcina we Wrocławiu i kaplicę św. Benedykta w Legnicy wraz z uposażeniem, targ i karczmę we Wrocławiu oraz targ w Kostomłotach. Donacja miała stanowić wynagrodzenie dla Piotra Włostowica, który opowiedział się po stronie młodszych braci przeciw Władysławowi Wygnańcowi i z woli seniora stracił dobra. W 1149 został konsekrowany kościół klasztorny Najświętszej Marii Panny i św. Wincentego, którego wezwanie maryjne później zanikło.
   W drugiej połowie XII wieku po północnej stronie kościoła klasztornego wybudowane zostały zabudowania klauzury. Mieszkający w nich benedyktyni w 1193 roku zostali usunięci z powodu rozluźnienia dyscypliny zakonnej, a na ich miejsce sprowadzono norbertanów. Wznieśli oni zabudowania klasztorne na południe od kościoła opackiego. Najpierw wybudowano wschodnie skrzydło z kapitularzem-kaplicą Trójcy Świętej. Następnie po wyburzeniu starego klasztoru pod koniec XIII wieku powstał krużganek wraz ze skrzydłami południowym i zachodnim. Przebudowywano wówczas także kościół opacki. W 1319 roku poświęcono nowy chór i powstawały nowe kaplice.
   W XV wieku opactwo ucierpiało podczas wojen husyckich i wojen o koronę czeską. Największe zniszczenia miały być poniesione w 1433 roku, zaś odbudowę kościoła św. Michała wzmiankowano w 1441 roku. W 1529 roku w obliczu groźby najazdu tureckiego rozpoczęła się pospieszna rozbiórka zabudowań opactwa, gdyż obawiano się, że mogłyby się stać punktem oparcia dla najeźdźców. Materiał uzyskany z rozbiórki posłużył m.in. do wybrukowania Nowego Targu we Wrocławiu i budowy domu Heinricha Rybischa. Fragmenty rzeźbiarskie w 1529 wmurowano w fasadę szpitala Wszystkich Świętych i wieżę Bramy Mikołajskiej. W 1546 portal z opactwa umieszczono w południowej elewacji wrocławskiego kościoła św. Marii Magdaleny.

Architektura

   Opactwo usytuowano na rozległym wzniesieniu zajmowanym wcześniej przez osadę, między rozlewiskami Odry, na jej prawym brzegu. Najwyższe stoki o wysokości około 2,3 metra opadały w kierunku południowym i południowo – wschodnim, a więc w stronę Odry, natomiast na północy i zachodzie były łagodne. Poza stroną północną wzniesienie otaczały jeden lub dwa mniejsze cieki wodne. Zabudowania były połączone groblą z drogą do Milicza i usytuowane w pobliżu przeprawy oraz placu targowego, będącego pierwotnie częścią uposażenia klasztoru. Droga do Wrocławia wiodła w stronę zachodnią wzdłuż rzeki, a następnie przez kilka mostów i przepraw na wyspę Piasek, Ostrów Tumski lub na południe w stronę narożnika obwarowań miejskich przy klasztorze franciszkańskim.
   Kościół opacki św. Wincentego (pierwotnie NMP) był kamienną, trójnawową bazyliką, pozbawioną transeptu, o długości nawy bocznej około 55 metrów, wyposażoną w czworoboczną wieżę po stronie zachodniej i półkoliste apsydy na wschodnim zakończeniu. Całość budowli dochodziła do około 70 metrów długości. Korpus miał co najmniej sześć przęseł krytych płaskim, drewnianym stropem, podtrzymywanym przez kolumny z kostkowymi, płaskorzeźbionymi kapitelami. Wejście prowadziło przez bardzo bogato dekorowany portal o uskokowej, półkolistej archiwolcie opartej na ustawionych w uskokach kolumienkach. W okresie gotyku przebudowane zostało prezbiterium i dostawione zostały nowe kaplice św. Tomasza oraz św. Marii Magdaleny.
   Zabudowania klasztorne pierwotnie znajdowały się na północ od kościoła, ale przeniesione zostały w XIII wieku na południową stronę świątyni. W najstarszym, wzniesionym z cegieł skrzydle wschodnim o wymiarach około 11 x 44 metry, tradycyjnie umieszczono kapitularz, czyli miejsce codziennych zebrań konwentu pod przewodnictwem opata, na którym rozprawiano o najważniejszych sprawach klasztoru. Kapitularz ołbiński na wschodzie zamknięty był kaplicą św. Trójcy z wieloboczną apsydą o promieniu 2,1 metra, z trzema prostokątnymi występami pod kolumienki lub lizeny. Wybudowane w kolejnym etapie skrzydło południowe i zachodnie zamknęły wraz z kościołem otoczony krużgankami wirydarz.
   Dalej na południe od klauzury rozmieszczono kolejny, całkowicie zabudowany dziedziniec z bramą umieszczoną w skrzydle zachodnim. Na wschód od klasztoru usytuowane były cztery dziedzińce z zabudowaniami gospodarczymi. Na północny – zachód od kościoła klasztornego wznosił się otoczony cmentarzem parafialnym kościół św. Michała, północno – wschodni narożnik zajmowała kaplica o formie rotundy, a po stronie wschodniej kościół Wszystkich Świętych. Kościół św. Michała był budowlą jednonawową z wieżą zachodnią i apsydą po stronie przeciwnej. W sumie opactwo ołbińskie obejmowało u schyłku swego istnienia 3 kościoły, 48 sklepionych budynków i 7 dziedzińców.

Stan obecny

   Opactwo nie przetrwało do czasów współczesnych. Pozostałe, nieliczne zabytki ołbińskie znajdują się obecnie w Muzeum Narodowym we Wrocławiu i Muzeum Architektury we Wrocławiu. Pochodzą one z dwóch faz. Do pierwszej, benedyktyńskiej z 2-3 ćwierci XII wieku należy pięć granitowych głowic kolumn, dwa popiersia świętych wykonane z czerwonego piaskowca i tympanon fundacyjny. Do drugiej, norbertańskiej z końca  XII wieku, zaliczają się: portal wmurowany w elewację katedry św. Marii Magdaleny, dwie archiwolty z tego portalu oraz tympanon przedstawiający zdjęcie z krzyża.

pokaż miejsce po opactwie na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Encyklopedia Wrocławia, red. J.Harasimowicz, Wrocław 2006.
Piekalski J., Wrocław Średniowieczny. Studium kompleksu osadniczego na Ołbinie w VII-XIII wieku, Wrocław 1991.
Świechowski Z., Architektura na Śląsku do połowy XIII wieku, Warszawa 1955.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.