Historia
W latach 1270-1290 książę śląski Henryk IV na miejscu późniejszego arsenału rozpoczął budowę murowanego zamku, znajdującego się wówczas poza murami miejskimi Wrocławia. Budowa nie została ukończona, prawdopodobnie z powodu zbyt dużych obciążeń skarbu książęcego, z którego środki szły już wcześniej na modernizację zamku na Ostrowie Tumskim. Zapewne większa część zamku nie wzniosła się powyżej fundamentów, jednak zabudowania które udało się wznieść posłużyły w XIV wieku na budowę siedziby wójtów. W XV wieku okoliczny obszar służył urządzaniu konnych wyścigów, turniejów rycerskich i ćwiczeniu musztry. W pobliżu, lecz już za murami miejskimi znajdowała się również strzelnica wrocławskiego bractwa kurkowego.
W 1459 roku na miejscu dawnego zamku rozpoczęto budowę spichlerza miejskiego do gromadzenia i przechowywania zapasów zboża w razie oblężenia miasta. Spowodowała to groźba ataku wojsk króla Jerzego z Podiebradów, któremu Wrocław odmówił złożenia hołdu. Jednocześnie rada miejska zauważyła, iż w mieście w posiadaniu osób świeckich i duchownych, a także we wszystkich młynach i prywatnych spichlerzach nie ma wystarczających ilości zboża. Posiadane zasoby wystarczyłyby jedynie na osiem dni oblężenia. W takiej sytuacji postanowiono sprowadzać zboże z Polski i magazynować je właśnie w nowym spichlerzu miejskim.
Korzyści z posiadania spichlerza dały o sobie znać w 1472 roku, kiedy to z powodu wysokich cen produktów żywnościowych, wielu mieszkańców nie było stać na jedzenie. Kryzys ten objął nie tylko Śląsk, ale i Morawy, Czechy, Łużyce i Polskę. Przeciwdziałając klęsce głodu wrocławscy rajcy zdecydowali o sprzedaży zapasów przechowywanych w spichlerzu po minimalnych cenach, dzięki czemu wielu mieszczanom udało się przetrzymać ciężki okres.
Od XVI wieku do spichlerza zaczęto przenosić skład broni, nie mieszczący się w piwnicach ratusza, w budynku Małej Wagi na rynku i na murach miejskich. Zaczęto go nazywać zeughaus i przechowywano w nim m.in. działa, kule, broń palną ręczną oraz drzewcową. O tym jak wielkimi ilościami broni dysponował wówczas Wrocław mówi spis broni palnej z 1483 roku, który informuje, iż miasto posiadało aż 742 egzemplarze ręcznej broni palnej oraz 107 sztuk dział, rozmieszczonych na różnych odcinkach murów miejskich. W obrębie dziedzińca, między spichlerzem a XIV-wiecznymi murami, stopniowo zaczęto wznosić kolejne obiekty: wozownię, kuźnię i rusznikarnię. Na terenie cekhauzu nie przechowywano prochu, który trzymany był w specjalnie wybudowanej do tego celu baszcie. W 1547 roku w arsenale miejskim składowano już 42 działa z zapasem 4286 kamiennych kul, 51 dział o mniejszym kalibrze z zapasem 13875 kul żeliwnych, a ponadto ręczną broń palną: 86 podwójnych hakownic, 135 półhakownic i 238 rusznic lontowych. Równie imponujący był zasób broni drzewcowej: 126 halabard, 1633 piki (lecz z tego 564 były uszkodzone), 452 włócznie jazdy oraz 262 egzemplarze kopii i nieznana liczba tarcz.
Znacząca rozbudowa arsenału na nowożytny magazyn wojskowy miała miejsce w XVIII wieku, kiedy decyzją pruskiego króla Fryderyka II Wrocław stał się twierdzą. Wzniesiono wówczas w części wschodniej czterokondygnacyjny gmach utrzymany w stylu klasycystycznym, którego zachodnią ścianę stanowiła wschodnia elewacja starego arsenału. W wyniku działań wojennych z 1945 roku magazyn fryderycjański uległ znacznym zniszczeniom i został rozebrany w okresie powojennym. Sam arsenał natomiast szczęśliwie uniknął poważniejszych zniszczeń i został wyremontowany z przeznaczeniem na muzeum.
Architektura
Zamek poprzedzający arsenał został rozplanowany w formie nieregularnego czworoboku, usytuowanego na terenie na północny – wschód od miasta lokacyjnego, który został włączony w obręb Wrocławia po poszerzeniu obwodu obronnego w pierwszej połowie XIV wieku. Wjazd prawdopodobnie prowadzić miał przez wieżę w narożniku południowo-zachodnim. Od północy i wschodu znajdował się dodatkowy, zewnętrzny obwód obronny z międzymurzem.
Arsenał otrzymał zarys czworoboku 73 x 55 metrów z dziedzińcem w środku na którym znajdowała się studnia. Taki układ powstawał stopniowo przez dobudowywanie kolejnych skrzydeł. Najstarsze było skrzydło południowe wzniesione w 1459 roku (72 metry długości, 1,5 metra grubość murów), północne ukończono około 1490 roku (30 metrów długości i 3,5 metra szerokości), zachodnie powstało w 1570 roku (33 metry długości i 6 metrów szerokości), a wschodnie dopiero w XVII wieku. Skrzydło zachodnie dostawiono do starego muru obronnego w ten sposób, iż jego ganek obronny wyznaczył poziom najwyższej kondygnacji (poddasza). Przykryto go dwuspadowym dachem z większą połacią zwróconą w kierunku wewnętrznego dziedzińca. Część strychową podzielono na dwa poziomy.
Poza czterema skrzydłami w skład całej budowli wchodziły również dwie baszty. Czworoboczna baszta północna stanowiła część XIV-wiecznej, drugiej linii miejskich murów obronnych. Jej wysokość wraz z dachem wyniosła 20,5 metra (do krenelażu 14,5 metra). Posiada cztery kondygnacje wzniesione na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 8,5 x 8,9 metra. Trzy dolne sklepione zostały kolebkowo, najwyższa natomiast została zwieńczona płaskim drewnianym stropem; z niej też prowadzi wąskie przejście na koronę muru obronnego. Jej mury o grubości 2,5 do 2,7 metra posiadały strzelnice, później przerobione na okna. Druga baszta, półokrągła, otwarta od strony wewnętrznej dużą arkadą, otrzymała wysokość około 13 metrów. W jej ścianie zachodniej (zewnętrznej) wymurowano z piaskowca pięć kolistych otworów strzelczych. Mury baszt otrzymały do 1,3 metra grubości. Na wschód od arsenału znajdowały się dwie kolejne baszty, z których bliższa mieściła furtę wodną prowadzącą nad Odrę. Dalsza baszta stała na miejscu gdzie niegdyś kończył się XIII-wieczny obwód murów miejskich a zaczynał powiększony pierścień XIV-wiecznych obwarowań. Pomiędzy tymi basztami do Odry uchodziła Oława Czarna, której koryto stanowiło pierwotnie fosę miejską.
Wysokość muru obronnego, pierwotnie niezastawionego budynkami od północy i zachodu, sięgała od 7,5 do 8 metrów, a grubość ponad 2 metrów. W przedpiersiu muru znajdowały się strzelnice, powstałe przez obudowanie w XV wieku 90 cm przerw między merlonami krenelażu. Obrońcy poruszali się po zadaszonym, wystającym przed wewnętrzne lico muru drewnianym ganku.
Stan obecny
Arsenał jest obecnie siedzibą oddziału Muzeum Miejskiego Wrocławia. W północnym i wschodnim skrzydle znajduje się Muzeum Militariów, w starym spichlerzu od 2001 roku ma swoją siedzibę Muzeum Archeologiczne i Archiwum Budowlane Muzeum Architektury. W czworobocznej baszcie mieści się natomiast siedziba Bractwa Kurkowego Miasta Wrocławia. Arsenał jest również miejscem organizowania wielu imprez kulturalnych. Godziny i terminy otwarcia sprawdzić można na stronie internetowej tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Burak M., Arsenał wrocławski, Wrocław 2012.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Przyłęcki M., Budowle i zespoły obronne na Śląsku, Warszawa 1998.