Historia
Zamek Wołek zbudowany został w drugiej lub trzeciej ćwierci XIV wieku, prawdopodobnie z fundacji oświęcimskiego księcia Jana I zwanego Scholastykiem. Powstał przede wszystkim jako strażnica kontrolująca południową i zachodnią granicę księstwa oraz zabezpieczająca szlak wiodący przez dolinę rzeki Soły i Kotlinę Żywiecką na Węgry. Dzięki usytuowaniu w pobliżu dużych kompleksów leśnych, mógł również służyć władcy jako schronienie w trakcie polowań na okolicznych terenach. Po raz pierwszy pisemnie odnotowany został w 1396 roku, gdy książę oświęcimski Jan II zapisał go wraz z pobliskim Zatorem jako oprawę dla swojej małżonki Jadwigi.
W 1405 roku, wraz ze śmiercią Jadwigi, zamek przeszedł w ręce książąt cieszyńskich. Już jednak w 1415 roku miał zostać spalony przez księcia cieszyńskiego Kazimierza IV, który miał zdobyć zamek z powodu urządzanych z niego rozbójniczych wypraw. Być może Wołek stał się siedzibą rycerzy-rabusi na skutek oddania w dzierżawę awanturniczej rodzinie lub też został zajęty na skutek niewystarczającej ochrony. Ostatecznie po spacyfikowaniu garnizonu, zamek do początku drugiej połowu XV wieku pozostawał własnością książąt cieszyńskich.
W 1452 roku książę Jan IV oświęcimski, prowadzący wraz z bratem awanturniczą politykę wobec Królestwa Polskiego, najechał i złupił Małopolskę. W odwecie król Kazimierz IV Jagiellończyk wysłał wojska pod dowództwem podkomorzego krakowskiego Piotra Szafrańca, które zmusiły księcia oświęcimskiego do podporządkowania i złożenia hołdu. Jan IV jeszcze w tym samym roku podjął próbę zrzucenia zobowiązań i odzyskania zamku w Oświęcimiu, ale ze względu na niepowodzenia musiał się schronić w Wołku, skąd wspierał bandy zbójców rabujące Małopolskę. Z tego powodu w 1454 roku pod zamek przybyły wojska polskie. Choć oblężenie nie było skuteczne, niewiele później Jan IV poddał się królowi, sprzedając mu w 1456 roku księstwo oświęcimskie wraz z zamkiem.
Ostatnia wzmianka o zamku w przekazach pisemnych dotyczyła roku 1462, kiedy to został odnotowany w traktacie zawartym na zjeździe w Głogowie. Na skutek postanowień polskiego króla Kazimierza IV Jagiellończyka i czeskiego władcy Jerzego z Podiebradów, ten drugi zrzekł się roszczeń do Wołka, Zatora, Oświęcimia, Żywca, Siewierza i Barwałdu oraz do miast i ziem, które uznały władzę Polski po zakończeniu konfliktu z księciem oświęcimskim. Wieczyste potwierdzeniem tego zrzeczenia uzyskano również w 1474 roku od czeskiego króla Władysława Jagiellończyka.
Zamek Wołek przypuszczalnie został zniszczony w trakcie wojny polsko – węgierskiej z lat 1471-1474, podczas której najazd Węgrów dotknął znacznych obszarów Małopolski. Gdy pod koniec 1474 roku zawarto rozejm, Piotr Komorowski i jego brat Mikołaj, dzierżawcy zamków w Żywcu, Szaflarach i Barwałdzie nawiązał rokowania z Węgrami celem odsprzedania im posiadanych terenów, co groziłoby utworzeniem punktu wypadowego do dalszych najazdów na Małopolskę. Z tego powodu na rozkaz króla Kazimierza IV wysłano zbrojną ekspedycję, która w ciągu siedmiu tygodni opanowała zagrożone tereny wraz z zamkami w Żywcu i Barwałdzie. Działania te mogły również doprowadzić do zburzenia lub poważnego uszkodzenia zamku Wołek. W późniejszych latach nie podjęto próby jego odbudowy, ruiny były natomiast rabowane przez okolicznych mieszkańców, celem wykorzystania kamienia na materiał budowlany. Brak prób odbudowy wynikał zapewne z utraty znaczenia zamku, po tym gdy panująca w Polsce dynastia Jagiellonów zdobyła trony w Czechach i na Węgrzech.
Architektura
Zamek Wołek został wzniesiony na zachodnim brzegu rzeki Soły, na cyplu rozległego wzgórza wysuniętego w stronę doliny. Wysokie i strome stoki ochraniały go przede wszystkim od strony wschodniej oraz w nieco mniejszym stopniu także od północy i południa. Zbudowano go z miejscowego kamienia, a także przy minimalnym użyciu cegły. Głównym elementem był mur obwodowy o masywnej grubości dochodzącej do 2,5 metra, otaczający majdan o wymiarach około 30 x 42 metry, założony na planie zbliżonym do elipsy, ale ze wschodnią częścią prostą. Na zewnątrz muru znajdowała się sucha fosa o głębokości około 3,5-7 metrów.
Wewnętrzną zabudowę zamku tworzyła przylegająca do muru wieża lub budynek na rzucie prostokąta wielkości 5,2 x 8,8 metra oraz większy budynek o wymiarach 9,2 x 11,6 metrów, być może również o wieżowym charakterze. Obie te budowle usytuowano we wschodniej części dziedzińca, w jego narożnikach. Zachodnia część była wolna od pomieszczeń murowanych, choć mogły się tam mieścić drewniane zabudowania gospodarcze (np. stajnie, spichrze). Między budynkami wschodnimi znajdował się czworoboczny budynek bramny, w całości wysunięty przed mur obronny. Na skutek usytuowania na skraju cypla i skierowania bramy w stronę zboczy opadających ku dolinie, przybywający do zamku od zachodu musieli okrążać mury obronne pod okiem obrońców, zapewne przemieszczających się po chodniku straży w koronie obwarowań.
Po zewnętrznej stronie głównego muru obronnego, a po wewnętrznej stronie fosy biegła druga linia obwarowań, którą tworzył niski mur o grubości 1 metra, wydzielający wokół całego rdzenia zamku parcham. Jego południowo – wschodni odcinek wzmocniono drobną czworoboczną basztą o wymiarach 3,6 x 3,6 metra, natomiast południowy fragment kilkoma przyporami, przy czym baszta mogła stanowić łącznik parchamu z budynkiem mieszkalnym za pomocą nadwieszanego ganku. Z murem parchamu stykał się także wysunięty w stronę fosy budynek bramny, do którego biegł most zwodzony, wsparty na murowanym przyczółku. Ponadto po zachodniej stronie zamku, na przeciwstoku fosy, usypano ziemny wał z dodatkową wieżą bramną, przez którą wiodła droga dojazdowa. Przylegał do niej trzeci odcinek muru obronnego, który mógł jednak nie otaczać całego założenia, lecz jedynie przecinać w poprzek szyję cypla.
Stan obecny
Zamek Wołek nie przetrwał do czasów współczesnych. Pozostały jedynie niewielkie fragmenty fundamentów i murów przyziemia, stanowiących niegdyś obwód obronny, budynek bramny i zabudowania mieszkalne. Widoczne są także w terenie ślady fosy. Wstęp na teren ruin jest wolny. W regionalnym Muzeum Aleksandra Kłosińskiego w Kętach zobaczyć można makietę zamku, natomiast militaria odkryte w czasie badań archeologicznych zamku znajdują się dziś w Muzeum Historycznym w Bielsku-Białej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowiec N., Słowińska N., Żyła A., Verification of the Wołek Castle Model with the Actual State Using Digital Photogrammetry and Conventional Survey Methods, „Geomatics and Environmental Engineering”, Volume 17, 1/2023.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Reyniak J., Średniowieczny zamek Wołek. Wstępne wyniki badań, „Teki krakowskie”, 4/1997.
Sperka J., Oświęcim stolicą samodzielnego księstwa w XIV i I połowie XV wieku, „Osviecimensis”, 1/2009.
Strzyż P., Militaria z zamku Wołek na Górnym Śląsku, „Acta Militaria Mediaevalia”, 13/2017.