Historia
Rycerska siedziba mieszkalno – obronna w Witkowie (niem. Wittgendorf) zaczęła funkcjonować około połowy XIV wieku, prawdopodobnie z fundacji członków rodu von Nechern (w 1356 roku w Witkowie wystawiono dokument wymieniający Grabisza i Zygfryda Nechernów). Na początku XV wieku Witków przeszedł na własność przedstawicieli łużyckiego rodu von Warnsdorf, którzy pierwotną murowaną wieżę mieszkalną otoczyli murem obwodowym. Prace te według badań radiowęglowych prowadzono od około 1408 – 1409 roku. Ich inicjatorem być może był niejaki Franczke von Warnsdorf, odnotowany w źródłach pisanych w 1419 roku.
Od 1431 roku w Witkowie rezydowali synowie Franczke von Warnsdorfa: Kaspar, Nickel oraz Stibor, a także Hans von Warnsdorf. W drugiej połowie XV wieku jedynym właścicielem wsi był już tylko Nickel, a potem jego spadkobiercy. W okresie tym zrealizowano przebudowę niewielkiego zamku, obejmującą między innymi zmianę układu okien na piętrze wieży mieszkalnej i zawieszenie wykusza na południowej ścianie, pełniącego być może funkcję kaplicy. Część z prac, takich jak malowidła we wnętrzu wieży mieszkalnej, zapewne wykonano w pierwszych latach drugiej połowy XV wieku, z okazji ślubu Nickela von Warmsdorf lub dla jego małżonki.
Po śmierci ostatniego członka rodziny Warnsdorfów w 1548 roku, książę Maurycy Saski zajął wieś i zamek jako puste lenno. Rok później, w związku z wymianą księstwa żagańskiego na dobra saskie, własność Witkowa przeszła na cesarza Ferdynanda I, który jednak szybko sprzedał go swemu generałowi Fabianowi von Schonäich (Schoenach). Ten z kolei przekazał majątek swojej pierwszej żonie Eufemii Seydlitz, a później siostrzeńcowi Georgowi. W ich czasach, około 1557-1560 roku, w wieży zmieniono wysokość kondygnacji, a mur obwodowy zamku wzmocniono bastejami.
W 1590 roku właścicielem Witkowa za sprawą koligacji małżeńskich stał się burgrabia von Dohn. Po jego śmierci majątek przejęła córka, wżeniona w rodziny von Schulenburg i Tschirnhaus. Pod koniec lat 50-tych XVII wieku Witków nabył hrabia von Redern, a następnie w 1687 roku hrabia von Proskau. Ten ostatni z powodu długów zmuszony został w 1730 roku sprzedać zamek miastu Szprotawa, choć prawdopodobnie nie zamieszkiwał w nim już od kilkudziesięciu lat. Od tego momentu w wieży mieszkalnej zamieszkiwali już tylko zarządcy majątku, zaś od XIX wieku robotnicy rolni, przez co budowla popadła w zaniedbanie. Po 1945 roku upaństwowiony i opuszczony zabytkowy budynek przez długi czas pozostawał zdewastowany.
Architektura
Niewielki zamek zbudowano na spłaszczeniu stożkowatego kopca o średnicy majdanu wynoszącej około 20 metrów, pośród podmokłych łąk w dolinie rzeki Brzeźniczanki. Kopiec miał 2,5 metra wysokości i otoczony został fosą o szerokości wahającej się między 10 a 15 metrów, zasilaną wodą z rzeki. Od strony północnej i wschodniej przebiegał ziemny wał o wysokości co najmniej 1,5 metra, zapewne pierwotnie otaczający całe założenie. Zamek znajdował się w pobliży osady, po wschodniej stronie kościoła parafialnego, który wzniesiono po przeciwnej, północnej stronie rzeki.
Centralną część kopca zajął wieżowy budynek na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 10,7 x 11,1 metrów, wzniesiony z głazów narzutowych i cegły. Wysokość wieży osiągnęła 12 metrów do poziomu gzymsu pod okapem dachu. Wewnątrz podzielona została na cztery kondygnacje: piwnicę, parter oraz dwa piętra, które w średniowieczu nie miały podziałów murowanych na mniejsze pomieszczenia. Pierwotnie wszystkie kondygnacje zwieńczone były drewnianymi stropami, dopiero w XVI wieku piwnicę przykryto kolebkami. Przyziemie oświetlały otwory szczelinowe, natomiast piętra, wąskie, wysokie okna o ceglanych obramieniach. Do wieży prowadziły trzy portale: jeden z poziomu przyziemia, jeden do piwnicy oraz górny z progiem na wysokości 4 metrów. W elewacji północno – zachodniej umieszczono wykusz latrynowy.
W trakcie przebudowy z około połowy XV wieku elewacje zewnętrzne drugiego piętra wieży ozdobiono płaskimi, tynkowanymi blendami, nad którymi poprowadzono drewniany ganek hurdycji, osadzony na belkach umieszczanych w regularnie rozmieszczonych gniazdach. Ponadto na pierwszym piętrze, w zachodniej części ściany południowej nadwieszono reprezentacyjny, być może kapliczny wykusz. Wewnątrz reprezentacyjnej kondygnacji wieży elewacje ozdobiły malowidła figuralno – roślinne. Utworzono je między innymi w południowej wnęce okiennej wykusza, gdzie przedstawiono scenę pasyjną z Chrystusem na krzyżu, Madonną i Janem Ewangelistą, św. Jerzego walczącego ze smokiem, monogram Chrystusa oraz św. Krzysztofa. Druga wnęka w ścianie południowej ozdobiona została wiciami roślinnymi otaczającymi okno. Kolejna wnęka z sediliami w ścianie zachodniej, udekorowana została wizerunkiem św. Piotra i Pawła, liściastej rośliny na podłuczu, pary małżeńskiej pod drzewem życia oraz karłów polujących na pawia.
Wieżę pierwotnie otaczał mur obronny na planie zbliżonym do okręgu, utworzony z wielu prostych odcinków długości około 11-12 metrów lub krótszych. W południowej części obwodu do muru dostawiony był trapezowaty budynek o wymiarach około 6,5 x 11,5 metra. Pełnił on zapewne funkcje gospodarcze i pomocnicze w stosunku do wieży mieszkalnej, ale także obronne, bowiem w jego ścianach umieszczono otwory strzeleckie o szerokości 80 cm i wysokości 100 cm. Na początku drugiej połowy XVI wieku w budynku utworzono przykrytą kolebką piwnicę oraz dostawiono klatkę schodową od strony dziedzińca. Do muru obronnego dobudowano natomiast cztery basteje o wielobocznych rzutach wielkości około 9,5 x 8,5 metra, podzielonych na dwie kondygnacje każda. Zewnętrzną strefę obrony już od początku funkcjonowania zamku pełniła wspomniana powyżej fosa.
Wjazd na dziedziniec znajdował się po wschodniej stronie trapezowatego budynku, w niewielkim budynku bramnym na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 5,1 x 5,1 metra. Brama była obustronnie, nierównomiernie wysunięta przed sąsiednie kurtyny (ku przedpolu o około 1,2 metra po stronie zachodniej i 2,2 metra po stronie wschodniej). Przejazd bramny posiadał szerokość 3 metrów i zwężał się w murze południowym do otworu wjazdowego o szerokości 2 metrów, co wskazywałoby na funkcjonowanie dwuskrzydłowych wrót. Nad przejazdem bramnym funkcjonować miało piętro, zapewne przeznaczone dla straży, która obsługiwała most zwodzony. Jego tylna część za zasadzie przeciwwagi opuszczana była do otworu w przyziemiu budynku bramnego.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowała się wieża mieszkalna wraz z fragmentem XV/XVI-wiecznych obwarowań i przyległym do nich budynkiem. Pierwotny wygląd wieży zmieniony został głównie z powodu przeprucia dużych nowożytnych okien oraz dostawieniem murowanych schodów wiodących do wejścia. Zmieniony został także pierwotny układ pomieszczeń poprzez wstawienie ścianek działowych. Wewnątrz w trzech wnękach okiennych zachowały się pozostałości malowideł ściennych z połowy XV wieku. Niestety pozostała część polichromii mogła ulec zniszczenia w trakcie skuwania tynków w latach 80-tych XX wieku. Wieża jest obecnie własnością prywatną i czeka na gruntowne prace remontowe. W związku z tym niestety nie ma możliwości zwiedzania jej wnętrz.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku, Wrocław 2003.
Legendziewicz A., Michalak A., The defensive enclosure of the small knightly castle in Witków (Silesia, Poland), „Archaeologia Historica Polona”, 29/2021.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Michalak A., Między archeologią, architekturą a renowacją. Zamek rycerski w Witkowie w świetle dotychczasowych badań, “Wiadomości Konserwatorskie”, 77/2024.
Nowakowski D., Siedziby książęce i rycerskie księstwa głogowskiego w średniowieczu, Wrocław 2008.
Nowakowski D., Śląskie obiekty typu motte, Wrocław 2017.