Historia
Najstarszym ośrodkiem wiślickiego zespołu osadniczego był gród („Regia”), na terenie którego w drugiej połowie XII wieku powstał murowany zespół pałacowo – sakralny, spustoszony w XIII wieku przez Mongołów. Ponadto w pewnym oddaleniu funkcjonował drugi gród („Na Łąkach”), zniszczony w trakcie najazdu Rusinów i Połowców z 1135 roku, odbudowany na przełomie XIII i XIV wieku, w czasie walk między Władysławem Łokietkiem a Czechami, kiedy obie strony starały się wykorzystać Wiślicę do zajęcia kolejnych ziem. Pod koniec XIII wieku biskup krakowski Muskata inkastelował kolegiatę, ale główna część osady nie posiadała jeszcze wówczas obwarowań. Odzyskanie znaczenia przez Wiślicę przypieczętowało uzyskanie prawa miejskiego w drugiej połowie XIII wieku, nadanego przez Bolesława Wstydliwego lub Leszka Czernego. Po 1333 roku król Kazimierz Wielki ponownie lokował Wiślicę na prawie magdeburskim, co wiązało się z regulacją układu miasta i jego rozplanowaniem, a następnie ufortyfikowaniem.
Miejskie mury obronne Wiślicy zostały wzniesione po połowie XIV wieku, w związku z rozbudową miasta prowadzoną po lokacji króla Kazimierza Wielkiego. Inicjatorem prac budowlanych był król, nie wiadomo jednak na kogo bezpośrednio spadła konieczność ich finansowania. W okresie XV-wiecznego rozkwitu miasta, pomimo panującego dostatku nie były zapewne modernizowane, ze względu na brak większych zagrożeń. W pierwszej połowie XVI wieku mury obronne Wiślicy były utrzymywane i reperowane przez miasto, wspomagane specjalnymi przywilejami i podatkami. Między innymi w 1538 roku nadane zostało przez króla Zygmunta I prawo wyszynku, z warunkiem obowiązku naprawy murów miejskich. Być może mury miejskie, a zwłaszcza ich drewniane elementy, ucierpiały w trakcie wielkiego pożaru Wiślicy z 1564 roku. Reperowano i uzbrajano obwarowania miejskie między innymi w czasie konfliktu między stronnikami arcyksięcia austriackiego Maksymiliana i Zygmunta Wazy, podczas interregnum 1587 roku.
Miejskie mury Wiślicy zostały zrujnowane w czasie wojny ze Szwecją w połowie XVII wieku, a zwłaszcza w czasie najazdu wojsk siedmiogrodzkich z 1657 roku. Wobec ogólnego upadku miasta nie były już zapewne naprawiane. W drugiej połowie XVIII stulecia znajdowały się w tak złym stanie, że groziły życiu mieszkańców, wobec czego w 1766 roku starosta Stanisław Lubomirski uzyskał pozwolenie Stanisława Augusta na ich rozbiórkę. Zapewne wyburzenia murów objęły w tym czasie tylko bardziej zagrożone fragmenty, bowiem lustracja z 1789 roku stwierdziła, że miasto jest jeszcze opasane murem i ma trzy bramy. Pozostała część średniowiecznych fortyfikacji została rozebrana przez miejscową ludność w XIX stuleciu. Ostatnie odcinki uległy rozbiórce po I wojnie światowej.
Architektura
Wiślica położona była na gipsowym wywyższeniu terenu pośród podmokłej doliny. W średniowieczu otoczona była korytem rzeki Nidy i jej ramionami, które oddzielały miasto od innych punktów osadniczych, taki jak gród „Na Łąkach” po stronie południowo – wschodniej i wieś Gorysławice na północy. Pod względem wysokościowym Wiślica dzieliła się na dwie części: wyższą część północno – zachodnią, gdzie ulokowany był najstarszy gród, i niższą, pozostałą partię o lekkim spadku ku południowemu – wschodowi. W wyniku działalności człowieka w okresie pełnego średniowiecza nastąpiło powiększanie suchego terenu oraz częściowe zatarcie różnic poziomów, zwłaszcza w czasie budowy gotyckiej kolegiaty i rozplanowania rynku, gdy okoliczny teren został podniesiony o około 1,5 metra. Miasto lokacyjne objęło prawie wszystkie punkty osadnicze: gród północno – zachodni, osadę targową w centrum i osadę przy kościele św. Marcina na południu. Poza obrębem obwarowań pozostała osada z kościołem św. Wawrzyńca, późniejsze przedmieście Wiślicy.
Obwód murów obronnych zakreślał nieregularną, nieco zbliżoną do trójkąta formę, dostosowaną do kształtu terenu. Powierzchnia miasta wewnątrz obwarowań wynosiła około 13 ha, długość linii murów ponad 1400 metrów. Średnica miasta w kierunku północ-południe liczyła 350 metrów, natomiast w kierunku wschód-zachód około 430 metrów, zaś po linii największego wydłużenia z północnego – zachodu na południowy – wschód około 550 metrów. Od strony miasta przebiegała wzdłuż murów obronnych uliczka podmurna, lub rozciągały się tereny nie zabudowane, zapewniając wolny dostęp do fortyfikacji. Plac rynkowy z ratuszem wytyczono mniej więcej pośrodku obwodu murów miejskich, choć po wschodniej stronie kolegiaty funkcjonował rodzaj pomocniczego placu, położonego zaraz przy osi komunikacyjnej miasta, drodze przelotowej na linii północ – południe.
W obrębie fortyfikacji znalazł się teren dawnego grodu książęcego, zapewne ostatecznie zniszczonego w trakcie niwelacji terenu. Nazwany przez kronikarza Jana Długosza „in regia”, obszar ten należał do króla i był zarezerwowany dla potrzeb dworu. Kazimierz Wielki zapewne planował wzniesienie tam zamku miejskiego, zamiaru tego jednak prawdopodobnie nie urzeczywistniono i poprzestano na zbudowaniu drewnianego dworu królewskiego (w końcu XIV wieku wymieniona była drewniana sala, a na początku XV wieku roboty prowadzone na zamku wykonywali głównie cieśle). Nie wiadomo czy dwór ten był oddzielony od zabudowy miejskiej obwarowaniami, czy też był otwarty na miasto lub odseparowany jedynie lekkimi przegrodami (np. płot, częstokół). Prawdopodbnie zajmował obszar o wymiarach około 50 x 70 metrów, a więc dużo mniejszy niż stare grodzisko.
Głównym elementem obrony miasta był kamienny mur, wzniesiony z łamanego wapienia układanego na zaprawie wapiennej. Jego grubość była zmienna w zależności od warunków terenowych konkretnych odcinków, wynosiła bowiem od około 1,1 metra do 2 metrów szerokości. Wysokość mogła dochodzić do około 7-8 metrów wysokości, natomiast na zasadzie analogii do innych fundacji królewskich z XIV wieku zwieńczenie mogło mieć formę krenelażu i chodnika straży. Po stronie wschodniej, gdzie mur był cieńszy, musiał być on poszerzany drewnianym gankiem, na zachodzie natomiast chodnik mógł być utworzony w koronie. Przypuszczalnie w linii muru występowały baszty, nieznanej liczby i umiejscowienia. Prawdopodbnie były to typowe dla połowy XIV wieku prostokątne w planie baszty wykuszowe, otwarte od strony miasta i wysunięte na zewnątrz linii obwarowań. Wątpliwe by były rozmieszczone równomiernie po całym obwodzie. Miasto zapewne nie posiadało rozwiniętych obwarowań ziemnych na przedpolu muru, ponieważ było dobrze chronione otaczającymi je wodami i bagnami. Ponadto mur zbudowano przy krawędzi wyspowego wywyższenia terenu, co dawało dodatkową różnicę poziomów w wysokości około 1,5 metra pomiędzy stroną miejską i zewnętrzną.
Wjazd na teren miasta zapewniały trzy bramy. Po stronie północnej znajdowała się brama Buska, a na południu brama Krakowska. Obie leżały na osi głównej drogi przelotowej, która omijała rynek, usytuowany na zachodzie, za kolegiatą, przy czym przy bramie Krakowskiej główna droga zbiegała się z ulicą wiodącą od rynku, dzięki czemu znajdować się tam mógł niewielki przybramny placyk. Trzecia brama zwana Zamkową znajdowała się na odcinku północnym, po zachodniej stronie bramy Buskiej. Brama Zamkowa zapewne miała znaczenie drugorzędne, ułatwiające komunikację między placem rynkowym a królewskim dworem. Przypuszczalnie wszystkie bramy miały formę niskich wież z przejazdami w przyziemu, w mniejszym lub większym stopniu wysuniętych na zewnątrz linii muru miejskiego. Oprócz bram, w ciągu obwarowań mogły również istnieć mniejsze przejścia dla pieszych, ułatwiające komunikację miasta z otaczającym go zapleczem. Furta taka mogła się znajdować po stronie południowo – wschodniej, gdzie prowadziłaby z narożnika miasta w kierunku grodu na wyspie.
Stan obecny
Mury miejskie w Wiślicy dziś już nie istnieją, a ich szczątki zachowały się tylko w partiach podziemnych. W zachodniej części północnego boku miasta odnaleziono narożnik prostokątnej baszty wysuniętej na zewnątrz linii obwarowań, a inne fragmenty muru obronnego odsłonięto w północnej, południowej i zachodniej części obwodu, w tym najdłuższy, dwudziestometrowy odcinek w południowej części zachodniego boku miasta. Odnalezione zostały także relikty bramy Zamkowej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bukowska A., Glińska N., Wczesnośredniowieczna Wiślica, Warszawa 2020.
Gula J., Mury miejskie w Wiślicy, „Światowid”, 38/1991.
Kiełtyka-Sołtysiak G., Muzeum Archeologiczne w Wiślicy, Kielce 2022.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.