Historia
Kościół św. Mikołaja zbudowany został w drugiej połowie XI wieku lub najpóźniej na przełomie XI i XII wieku. Powstał zapewne z fundacji książąt piastowskich, ponieważ prawo patronatu jego prebendy posiadali później królowie, a jego uposażenie stanowiła dziesięcina z królewskiej wsi Bogucice. Ewentualnie wzniesiono go z fundacji prywatnej, rycerskiej, jeśli prawo patronatu nad nim nabył dopiero król Kazimierz Wielki. Kościół pierwotnie pełnił funkcję parafialną, dodatkowo po dobudowaniu aneksu kaplicznego również sepulkralną. Funkcjonujący przy kościele cmentarz w XII wieku zapewne utracił egalitarne znaczenie, stając się miejscem pochówków dla całej ludności osady i grodu, a następnie miasta.
Kościół być może został rozebrany pod koniec XIII wieku z rozkazu biskupa Jana Muskaty, który miał usunąć świątynię o nie podanym przez źródła wezwaniu. Pozyskane z niej kamienie miały zostać wykorzystane do budowy wieży przy pobliskiej kolegiacie oraz bliżej nieznanego dormitorium. Możliwe jednak, iż rozebraną świątynią był wiślicki kościół św. Marcina, bowiem św. Mikołaja odnotowano jeszcze w spisie dziesięciny papieskiej z 1326 roku oraz w latach 1325-1327 w rachunkach Kamery Papieskiej. Przypuszczalnie więc kościół św. Mikołaja funkcjonował do około połowy XIV wieku, choć w końcowym okresie mógł on mieć formę drewnianą (informację o drewnianej budowli podał kronikarz Jan Długosz w XV wieku). Drewnianą kaplicę być może wzniesiono po rozebraniu świątyni murowanej przez Jana Muskatę.
Architektura
Kościół zbudowany został po wschodniej stronie najstarszego grodu wiślickiego, poza obrębem jego obwałowań, prawdopodobnie na miejscu osady o funkcji targowej. Po lokacji miasta w XIV wieku była to mniej więcej środkowa część średniowiecznego miasta, w niewielkiej odległości od położonego na zachodzie prezbiterium kolegiaty, przy głównej drodze przelotowej o osi północ – południe. Kościół został zorientowany względem stron świata, z niewielkim odchyleniem ku północy. W jego sąsiedztwie już od wczesnego średniowiecza funkcjonował cmentarz.
Kościół był niewielką romańską budowlą składającą się z pojedynczej nawy o wymiarach 4,6 x 3,3 metra oraz półkolistej apsydy po stronie wschodniej o średnicy około 2 metrów. Jego całkowita długość wynosiła zaledwie około 6 metrów. Bryła była jedną z najstarszych form architektonicznych budowli sakralnych, stosowaną w kościoła wielkomorawskich, czeskich i polskich. Wtórnie do południowej ściany nawy i apsydy dobudowano prostokątny aneks o wymiarach 3,1 x 5,8 metra, przypuszczalnie pełniący rolę kaplicy grobowej.
Mury nawy kościoła wzniesiono w partii fundamentowej z kamienia łamanego. Od poziomu gruntu również stosowano kamień łamany, ale z obustronnym licem utworzonym z wapiennych płyt, spajanych wapienną zaprawą. Miejscami stosowano wątek opus spicatum, a więc kamienie układane w tzw. jodełkę. Południowy aneks wzniesiono w technice opus emplectum, z licową okładziną wapiennych ciosów, utworzoną wokół płyt gipsowych i nieregularnych kamieni wapiennych, stanowiących rdzeń muru.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się mury fundamentowe kościoła o wysokości około 1-1,2 metra. Są to relikty jednego z najstarszych na terenie Polski kościołów jednonawowych. Udostępniono je dla zwiedzających we współczesnym pawilonie muzealno – archeologicznym przy gotyckiej kolegiacie. W pobliżu murów kościoła zobaczyć można także odsłoniętą podczas prac archeologicznych misę o średnicy około 4 metrów wraz z przyległym podium. Niegdyś była ona mylnie uważana za basen chrzcielny, następnie za naczynie do mieszania zaprawy. Obecnie przeważa teoria, iż jest niecką powstałą za sprawą nieprawidłowej eksploracji stanowiska i nie ma związku z kościołem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bukowska A., Glińska N., Wczesnośredniowieczna Wiślica, Warszawa 2020.
Glińska N., Wiślica doby wczesnego średniowiecza – o wielkiej historii jednego z najmniejszych miast w Polsce, ” Renowacje i zabytki”, III/2020.
Glińska N., Wiślica we wczesnym średniowieczu w świetle dotychczasowych badań archeologicznych. Stan badań i problematyka badawcza, Rzeszów 2018.
Kiełtyka-Sołtysiak G., Muzeum Archeologiczne w Wiślicy, Kielce 2022.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.