Historia
Najstarszy gród na terenie Wiślicy, zwany obecnie Regia od przekazu kronikarza Jana Długosza zamieszczonego w Liber Beneficiorum, założony został około połowy X wieku. Powstanie zawdzięczał usytuowaniu przy przeprawie na ważnym szlaku handlowym na Ruś, w połowie drogi między Krakowem a Sandomierzem, a także przy przebiegającym przez Wiślicę trakcie wiodącym na południu ku Morawom. Jako, że gród nie powstał w okresie plemiennym, nie mógł być siedzibą znanego z Żywotu św. Metodego silnego pogańskiego księcia siedzącego w „Wiślech”, który miał w IX wieku urągać chrześcijanom i następnie zostać wziętym w niewolę oraz ochrzczonym.
W drugiej połowie X wieku gród został spalony, co być może wiązało się z jego włączeniem do państwa Przemyślidów, ale mogło być również związane z okresem budowania państwa piastowskiego i usuwaniem wpływów czeskich z terenu Małopolski. Ewentualnie gród mógł zostać zniszczony na skutek przypadkowego zaprószenia ognia lub uderzenia pioruna, który wywołał niemożliwy do ugaszenia pożar. Po zniszczeniu grodu na jego miejscu od przełomu X i XI wieku ponownie rozwinęło się osadnictwo w postaci chat półziemiankowych i obiektów gospodarczych, zaś po wschodniej stronie grodu w ramach odrębnej osady wybudowany został niewielki romański kościół św. Mikołaja. Kolejna osada z kościołem św. Marcina rozwinęła się po stronie południowo – wschodniej, ponadto w nieco większym oddaleniu wybudowano drugi gród (nie wiadomo czy oba założenia grodowe przez pewien czas współegzystowały, czy też gród Na Łąkach powstał po zniszczeniu starszego grodu Regia).
W 1135 roku Wiślica odnotowana została w przekazach pisemnych w związku z najazdem i jej zniszczeniem przez Rusinów i Połowców. Prawdopodbnie spalony został wówczas gród Na Łąkach, ale nie ma pewności co do losu osady jaka funkcjonowała na terenie starszego grodziska. Najazd związany był z polityką Bolesława Krzywoustego, wspierającego Borysa Kolomanowica w walce o tron węgierski i konfliktami jakie prowadził z Czechami oraz Węgrami. Na zjeździe w Altenburgu w 1134 roku spór został oddany pod sąd cesarski, który zapewne był dla Polski niekorzystny. Aby uniknąć walki na kilku frontach Krzywousty odstąpił od popierania Borysa, wówczas osadzonego w Wiślicy, za co ten mógł się zemścić wydając gród na pastwę sprzymierzonych Rusinów, dowodzonych przez Władymirkę, syna Włodara, księcia przemyskiego i halickiego. Po tych wydarzeniach znaczenie Wiślicy na kilkadziesiąt lat zmalało.
Około 1146 roku ziemia sandomierska znalazła się w posiadaniu księcia Henryka Sandomierskiego, szóstego syna Bolesława Krzywoustego, który zapoczątkował odbudowę i przywracanie znaczenia wiślickiemu ośrodkowi, między innymi poprzez założenie kapituły kolegiackiej i sprowadzenie joannitów do pobliskiej Zagości. Po śmierci w 1166 roku Henryka Sandomierskiego, proces ten kontynuował książę Kazimierz Sprawiedliwy, który początkowo otrzymał od Bolesława Kędzierzawego część dzielnicy bez Sandomierza, posiadając w latach 1166-1173 niewielkie księstwo ze stolicą w Wiślicy. W 1173 roku objął już całą ziemię sandomierską, zaś w 1177 roku został księciem krakowskim. Prawdopodbnie za rządów Henryka i Kazimierza stary gród wiślicki został odbudowany. Jego teren wyrównano i przygotowano pod zabudowę murowaną, która ostatecznie uzyskała okazałą formę w postaci dwóch palatiów i dwóch kaplic pałacowych.
Kres grodu Regia i romańskiej zabudowy pałacowej nastąpił prawdopodobnie w 1241 roku, podczas pierwszego najazdu mongolskiego, a najdalej w trakcie drugiego najazdu koczowników z przełomu 1259 i 1260 roku. Siedziba książęca przeniesiona została wówczas do Korczyna, rolę wojskową przejął pobliski gród Na Łąkach, natomiast samą Wiślicę pozostawiono w rękach kapituły kolegiackiej i samorządu lokowanego w pierwszej ćwierci XIV wieku miasta. Po zniszczeniu grodu Regia z zespołem palatialnym, jego teren wykorzystywany był jako cmentarz, który włączony został w obręb miejskich murów obronnych, ufundowanych przez króla Kazimierza Wielkiego.
Architektura
Gród założony został w północno – zachodniej części terenu o wymiarach 300 x 700 metrów, wywyższonego nad obszar zalewowy rzeki Nidy, który w późniejszym okresie zajmowany był przez średniowieczne miasto lokacyjne. Obszar grodu w odróżnieniu od pozostałej części doliny Nidy był suchy, a jego północno – zachodnia partia stosunkowo płaska i górująca około 10 metrami nad pozostałą częścią wywyższenia, a więc posiadająca właściwości obronne. Ponadto położenie w zwężeniu doliny stwarzało dogodne warunki do kontroli pobliskiej przeprawy, usytuowanej na jednym z odgałęzień Nidy po północnej stronie Wiślicy, gdzie rzeka oddzielała gród, a następnie miasto od osady Gorysławice. Główne koryto Nidy otaczało gród z pozostałych trzech stron, przez co wszystkie okoliczne pola i łąki były podmokłe i trudne do pokonania.
Gród posiadał z grubsza owalny w planie kształt o długości 140 metrów na osi północ – południe i około 100 metrów na linii wschód – zachód. Był założeniem dwuczłonowym, bowiem w północno – wschodniej części znajdował się wydzielony gródek, czy też główna część założenia o wymiarach 60 x 50 metrów. Obie części chronione były fosami: zewnętrzną, otaczającą całe założenie, długości 418 metrów, oraz wewnętrzną, chroniącą mniejszą część grodu, o długości około 150 metrów. Zewnętrzna w części południowej, gdzie wykuto ją w skale, miała głębokość 1,3 metra, a szerokość 4,5 metra. Wewnętrzna była nieco węższa, szerokości 3,2 metra.
Najstarsze obwałowania grodu posiadały konstrukcję drewniano – glinianą, wzniesioną w technice przekładkowej. Wał był wysoki na około 2,5 metra i szeroki u podstawy na około 3,2 metra. Tworzyły go belki układane w trzech rzędach wzdłuż linii umocnień, w odległości około 1 metra od siebie, na których leżały belki kładzione poprzecznie, rozmieszczone w takich samych odstępach. Wnętrze wypełniono gliną wybieraną podczas kopania fosy. W drugiej fazie funkcjonowania grodu utworzono wał drewniano – ziemny, zbudowany z warstw gliny i ziemi rozdzielonych przekładkami z dranic, a następnie stabilizowanych pionowo wkopywanymi słupami.
Zabudowę mieszkalną grodu w większości stanowiły drewniane chaty półziemiankowe, wznoszone na planach czworoboków i częściowo orientowane narożnikami ze stronami świata. W wydzielonej północno – wschodniej części grodu w ramach odbudowy po pożarze wzniesiono zabudowania murowane o dużo wyższym statusie, które ostatecznie utworzyły dwa skrzydła rezydencjonalno – sakralnego zespołu, usytuowane prostopadle względem siebie. Każde ze skrzydeł składało się z jednego budynku i jednej rotundy. Siedziby książęce o formie ułożonych w jednej linii podłużnych palatiów i kaplic na planie koła, były w Polsce często budowane (Ostrów Lednicki, Giecz, Przemyśl), ale Wiślicę wyróżniało zdwojenie zespołu palatialnego, o ile wszystkie jego części funkcjonowały w tym samym czasie. Teren pomiędzy skrzydłami został wyrównany masą gipsową i zaprawą piaskowo – wapienną, z czasem uzupełnianą w celu niwelowania ubytków. Tak utworzony dziedziniec charakteryzował się dużą odpornością na działanie czynników atmosferycznych i małą skłonnością do deformacji. Dzięki temu podwórzec przed najważniejszymi zabudowaniami grodu nie był zabłocony i nierówny.
Północno – zachodni kraniec niedużego majdanu zajmował budynek palatium wzniesiony z wapienia i margla, zbudowany w technice opus emplectum, na planie prostokąta o wymiarach 10,5 x 28,2 metrów, z niewielkim czworobocznym aneksem wielkości 3,6 x 5 metra przy narożniku południowo – wschodnim. Aneks być może mieścił klatkę schodową, co wskazywałoby na istnienie dwóch kondygnacji budynku. Mury fundamentowe palatium były jednak cienkie, raczej nie będące w stanie utrzymać wysokich ścian, a aneks posiadał posadzkę z wylewki gipsowej, co z kolei dowodziłoby braku schodów i drugiej kondygnacji. Wnętrze palatium w przyziemiu posiadało posadzkę z zaprawy gipsowej i było podzielone na dwa pomieszczenia, większe wschodnie (17,2 x 7,7 metra) i małe po stronie zachodniej (6 x 7,7 metra).
Po wschodniej stronie palatium, w odległości około 2,5 metra znajdowała się rotunda konchowa, prawdopodobnie nieco starsza od palatium i początkowo funkcjonująca samodzielnie z cmentarzem, a następnie połączona w zespół pałacowy, przy którym pełniła rolę kaplicy. Prawdopodbnie nie była ona idealnie okrągła, ale owalna w planie, ze średnicami długości 10 i 12 metrów. Jeśli miała kształt kolisty, to średnica wynosiła około 11,5 metra. Jej wnętrze w grubości szerokiego na 2 metry muru tworzyły konchy, szerokie na około 2,5 metra i głębokie na około 1 metr. Wewnętrzna lica konch pokrywała obficie używana zaprawa, wyrównująca powierzchnię ścian. Konch było zapewne sześć lub siedem, zaś pozostałą przestrzeń zajmował otwór wejściowy rotundy, ewentualnie było siedem lub osiem konch, jeśli portal przepruto przez jedną z nich. Jako, że konchy utworzono już na poziomie fundamentów, być może rotunda była budowlą dwupoziomową, w innym bowiem wypadku fundamentowanie takie byłoby nieuzasadnione konstrukcyjnie i ekonomicznie.
Po wschodniej stronie rotundy konchowej zbudowany został kolejny budynek o pałacowym charakterze, usytuowany dłuższą osią poprzecznie w stosunku do wcześniejszych zabudowań. Posiadał on ściany osadzone na grubych fundamentach, wykonane z margli i w mniejszej ilości z wapieni. Wnętrze drugiego palatium mieściło salę o wymiarach około 15,5 x 9 metrów, z którą od północy być może sąsiadowało kolejne, nieco mniejsze pomieszczenie, hipotetycznie rekonstruowane jako wieża. Po stronie południowej budynek stykał się na odcinku 2 metrów z rotundą apsydową, składającą się z kolistej nawy o średnicy około 9,8 metra i umieszczonej po stronie wschodniej nieregularnej apsydy o średnicy 5,6 metra. Mury rotundy wzniesiono z kamienia łamanego łączonego zaprawą wapienną, przy wykorzystaniu techniki opus spicatum, gdzie poszczególne kamienie ułożone w jodełkę oddzielała warstwa zwyczajnie kładzionych kamieni, a w ich koronie umieszczono duże wapienne płyty.
Stan obecny
Teren dawnego grodu i kompleksu zabudowań reprezentacyjno – sakralnych jest dziś zajmowany przez współczesną zabudowę miejską. Co więcej został częściowo zniszczony pracami ziemnymi w trakcie pierwszej wojny światowej oraz budową grobli przez władze niemieckie w czasie drugiej wojny światowej, kiedy to destrukcji uległa południowo – zachodnia część wzniesienia na którym znajduje się miasto, co z kolei doprowadziło do powstania stromej i równej krawędzi po południowej stronie grodu. Wszystkie pozostałości grodu oraz jego murowanej zabudowy pałacowej odkryte zostały w czasie wieloletnich i wieloetapowych prac archeologicznych. Ich efekty nie są dziś niestety widoczne gołym okiem, ze względu na zabudowę miasteczka.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bukowska A., Glińska N., Wczesnośredniowieczna Wiślica, Warszawa 2020.
Glińska N., Wiślica doby wczesnego średniowiecza – o wielkiej historii jednego z najmniejszych miast w Polsce, ” Renowacje i zabytki”, III/2020.
Glińska N., Wiślica we wczesnym średniowieczu w świetle dotychczasowych badań archeologicznych. Stan badań i problematyka badawcza, Rzeszów 2018.
Kiełtyka-Sołtysiak G., Muzeum Archeologiczne w Wiślicy, Kielce 2022.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.