Historia
Gród wiślicki zwany współcześnie „Na Łąkach”, wzniesiony został najwcześniej około drugiej połowy X wieku. Charakter konstrukcji obwarowań wskazywałby, iż jego budowa związana była z wpływami czeskimi i okresem panowania czeskiego w Małopolsce, choć możliwe jest również, iż jego fundację przeprowadziła dynastia piastowska na przełomie X i XI wieku, ale budowę przeprowadzono według znanych w regionie tradycji budowlanych. Jako, że na terenie Wiślicy funkcjonował jeszcze jeden, nieco starszy gród, na obszarze którego rozwinęła się później monumentalna zabudowa pałacowo – sakralna, być może siedziba „Na Łąkach” związana była wyłącznie z funkcją wojskową. Alternatywnie gród „Na Łąkach” powstał po zniszczeniu starszego grodu i oba założenia początkowo nie funkcjonowały w tym samym okresie.
W XI stuleciu oprócz grodu „Na Łąkach” w Wiślicy rozwijały się co najmniej trzy pobliskie osady, z których jedna znajdowała się na miejscu starszego, w tym czasie zniszczonego grodu. Pod koniec XI wieku lub na początku XII stulecia spalony został również gród „Na Łąkach”. Jego upadek nastąpić mógł w 1135 roku, podczas najazdu Rusinów i Połowców, związanego z polityką wspierania przez polskiego księcia pretendenta do węgierskiego tronu, Borysa Kolomanowica. Borys prawdopodobnie był wówczas osadzony w wiślickim grodzie, dlatego gdy Krzywousty odstąpił od jego popierania, ten mógł się zemścić wydając go na pastwę sprzymierzonych Rusinów, dowodzonych przez Władymirkę, syna Włodara, księcia przemyskiego i halickiego. Bolesław Krzywousty po odbudowie ze zniszczeń nie przywrócił rangi Wiślicy, która początkowo jako jeden z mniej znaczących ośrodków weszła w skład dzielnicy senioralnej.
Stagnacja Wiślicy przełamana została zapewne podczas panowania księcia Henryka Sandomierskiego, który uzyskał ją wraz z ziemią sandomierską w 1146 roku, choć osadnictwo przeniosło się wówczas z terenu grodu „Na Łąkach” na obszar późniejszego miasta lokacyjnego. W drugiej połowie XII wieku, za dalszych rządów Henryka Sandomierskiego i Kazimierza Sprawiedliwego, rola Wiślicy w obrębie państwa piastowskiego wzrosła. Kazimierz uzyskał Wiślicę po śmierci w 1166 roku Henryka Sandomierskiego, gdy Bolesław Kędzierzawy przyłączył Sandomierz do swojej dzielnicy, a pozostałą część władztwa Henryka podzielił pomiędzy Mieszka i Kazimierza. Po śmierci Bolesława Kędzierzawego w 1173 roku Kazimierz Sprawiedliwy objął też ziemię sandomierską, a kiedy w 1177 roku został księciem krakowskim, włączył Wiślicę ponownie do dzielnicy senioralnej. W każdym wiślickim obszarze osadniczym funkcjonował wtedy murowany kościół, na terenie odbudowanego starszego grodu powstał i rozbudowywany był książęcy ośrodek rezydencjonalno – sakralny, a obwarowania grodu „Na Łąkach” prawdopodobnie zostały w tym czasie odbudowane i wzmocnione.
Najazd mongolski z 1241 roku zniszczył Wiślicę, podobnie spustoszyć ją mogła napaść z przełomu 1259 i 1260 roku. W drugiej połowie XIII wieku w ramach odbudowy otrzymała ona prawa miejskie z rąk Bolesława Wstydliwego lub Leszka Czarnego, choć leżący na uboczu gród „Na Łąkach” początkowo nie odgrywał żadnej roli i mógł pozostawać opuszczoną ruiną. Miasto ważną rolę posiadało w trakcie walk Władysława Łokietka o tron krakowski. Zdobył on Wiślicę po raz pierwszy w 1291 roku. Dość szybko utracił miasto, ale ponownie zajął je na przełomie 1304 i 1305 roku. Łokietek uczynił wówczas z Wiślicy strategicznie ważny punkt do dalszych zdobyczy. Zapewne z tym faktem wiązała się odbudowa starego grodu „Na Łąkach” i ostatnie wzmocnienie jego obwarowań kamiennym, łączonym zaprawą murem. W nowej formie gród funkcjonował nie dłużej niż do XV wieku.
Architektura
Gród „Na Łąkach” znajdował się po południowo – wschodniej stronie starszego grodu i późniejszego średniowiecznego miasta, odległego o około kilkadziesiąt metrów. Usytuowany był na skalnej wychodni w starorzeczu Nidy, pośród podmokłych łąk. W planie posiadał gruszkowaty kształt z szerszą częścią zachodnią i zwężeniem po stronie wschodniej. Zajmował około 1 ha, z długością sięgającą około 180 metrów i maksymalną szerokością dochodzącą do około 150 metrów. Długość obwodu wałów grodowych wynosiła około 550 metrów. W ich pierścień po stronie północno – zachodniej wkomponowano stromą skałę, a kolejna znalazła się w odległości około 45 metrów, już w obrębie majdanu. Ponadto na osi północ – południe w poprzek grodu biegło naturalne zagłębienie, oddzielające jego północno – wschodnią część. Mogło ono utrudniać komunikację, a nawet stanowić rodzaj wewnętrznej suchej fosy.
Najstarsze obwałowania grodu wzniesiono w konstrukcji przekładkowej z drewna i ziemi, z licem wzmocnionym kamiennym murem utworzonym bez użycia zaprawy. Tego typu konstrukcje za wyjątkiem Śląska były rzadko stosowane na ziemiach polskich, powszechnie natomiast wznoszono je w grodach wielkomorawskich i czeskich, a także na terenie Łużyc. W Wiślicy część ziemną zbudowano ze wzajemnie przenikających się warstw gliniastych z domieszką drobin kamienia oraz ziemi torfowej, co zapewniło dużą stabilność całej konstrukcji. Ilość kamienia w nasypie stopniowo zwiększano ku stronie zewnętrznej, gdzie utworzono wspomniany powyżej zwarty mur o grubości 1,5 metra, wzniesiony z wapienia i piaskowca o płaskich, podłużnych kształtach. Dodatkowym elementem stabilizującym wał była konstrukcja drewniana w postaci kilku poziomów belek, ułożonych równolegle i prostopadle w stosunku do przebiegu nasypu, przy czym elementy drewniane były przesypywane ziemią z drobnymi kamykami. Całkowita szerokość obwałowań, włącznie z suchym murem, wynosiła u podstawy około 9 metrów. Ponadto po wewnętrznej stronie wału wbito rząd pali, zabezpieczających konstrukcję od strony majdanu. Obwarowania musiały mieć również jakąś formę przedpiersia, przypuszczalnie rodzaj palisady, chroniącej obrońców ustawionych na chodniku straży w koronie wału.
W drugiej fazie funkcjonowania grodu, od strony kamiennego muru przy licu wału, dostawiona została drewniano – ziemna konstrukcja przekładkowa. Tworzyło ją kilka do kilkunastu warstw ułożonych na przemian belek oraz ziemi i gliny, przy czym belki kładziono naprzemiennie prostopadle i równolegle w stosunku do wału. Najniżej ułożone belki znajdowały się w rowkach, które wykuto w skalnym podłożu. Oblicowanie zewnętrzne nowej części obwarowań stanowiły leżące na sobie belki ułożone równolegle do przebiegu wału, tworzące nachyloną do wnętrza grodu ścianę. Była ona zbudowana na legarach rozmieszczonych prostopadle do przebiegu wału, osadzonych w rowkach wykutych w skale. Nowa przednia część obwałowań miała za zadanie wspierać kamienny mur, który po pewnym czasie zaczął się wychylać na zewnątrz. Po rozbudowie cała konstrukcja uzyskała około 20 metrów szerokości.
Poprzedzająca wał fosa posiadała około 7,5 metra szerokości i nieckowate dno. Jej zewnętrzną krawędź umocniono palikami o średnicy 8-10 cm. W okresach suchych bądź w miesiącach letnich woda mogła się utrzymywać w fosie na poziomie około 3 metrów poniżej majdanu, natomiast w pozostałych okresach na poziomie około 1,6 metra poniżej dziedzińca grodu. W zachodniej części obwałowań w stronę fosy wysunięty był drewniany pomost, poprowadzony prostopadle w stosunku do umocnień. Zbudowano go z belek ułożonych poprzecznie na długich legarach. Posiadał długość 6 metrów i szerokości 1,3 metra. Przypuszczalnie związany był on z bramą wiodącą do grodu, umieszczoną przy włączonej w obwód obwarowań skale. W drugiej fazie funkcjonowania grodu brama mogła zostać przesunięta o około pięć metrów ku północy. Pozostawiono tam przerwę w obwałowaniach o szerokości 2,7 metra, w której pierwotnie znajdować się mogła drewniana wieża lub rodzaj drewnianego budynku bramnego, wkomponowanego w mur z pierwszej fazy obwałowań. Wieża ta mogła być nieco wysunięta w stronę fosy, zbudowana z pionowo wbitych słupów.
Ostatnia przebudowa obwałowań grodowych związana była z kamiennym murem, wykonanym w nasypie starszego wału drewniano – ziemnego, po wewnętrznej stronie licującego go suchego muru. Jego rdzeń wzniesiono z łamanych kamieni rożnej wielkości, lico natomiast z kamieni częściowo opracowanych, przy czym w odróżnieniu od starego muru, nowszy został złączony zaprawą wapienną. Jego szerokość wynosiła 2,2 metra, wysokość co najmniej 3 metry. Prawdopodbnie mur okalał cały obszar grodu, ale jedynie na części obwodu posiadał odsadzkę o 30 cm szerokości, stopniowo zanikającą na łukach północno – zachodnim i południowo – zachodnim.
Zabudowa mieszkalna i gospodarcza grodu składała się głównie z jednoizbowych półziemianek, w mniejszym stopniu z budynków naziemnych, a także z jam zasobowych, studni, zbiorników na wodę i wolnostojących pieców. Zbiornik na wodę znajdował się w środkowej części majdanu. To wokół niego skupiona była większość budynków i do niego zbiegały się uliczki umieszczone pomiędzy rzędami chat. Został on wykuty w skale, na planie kwadratu z zaoblonymi narożnikami, o głębokości dochodzącej do 1,1 metra. Okrągłą w planie studnię umieszczono we wschodniej części grodu, w partii wydzielonej naturalną fosą wewnętrzną. W miejscu jej największego przewężenia znajdował się rodzaj pomostu o szerokości 2 metrów, zbudowany z brył gipsu wzmocnionego po bokach palami. Największe nagromadzenie budowli gospodarczych znajdowało się w południowo – zachodniej ćwiartce majdanu oraz w pobliżu środka grodu, przy zbiorniku na wodę. Charakterystyczny był brak zabudowań w północno – zachodniej części majdanu, zapewne wynikający z chęci zachowania wolnej przestrzeni przed bramą. Podobne, ale nieco mniejsze wolne place znajdowały się również wokół studni i zbiornika, gdzie teren został starannie wyrównany gipsowymi fragmentami skał.
Domy mieszkalne miały kształty zbliżone do kwadratów, rzadziej prostokątne w planie. Rozmiarami wahały się od 3,4 x 3,6 metrów do 4,8 x 4,2 metrów. Ich narożniki orientowano względem stron świata lub z niewielkimi odchyleniami. Domostwa wznoszono w technice plecionkowej z wylepianymi gliną ścianami oraz w konstrukcji sumikowo – łątkowej, gdzie słupy umieszczano w narożnikach i pośrodku długości ścian. Wyróżniał się dom w północno – wschodniej części grodu, wzniesiony w konstrukcji sumikowo – łątkowej, ale jako jedyny zbudowany na fundamentach ze skały gipsowej. Jako, że znajdował się on w wydzielonej wewnętrzną fosą wschodniej części grodu, musiał być zamieszkiwany przez wyższą warstwę społeczną. Ponadto jeden z domów w zachodniej części majdanu zapewne posiadał podcienie. Chaty ogrzewane były paleniskami, prostokątnymi piecami kamiennymi lub piecami kopułkowymi o podkowiastych kształtach, przy czym z najstarszymi domostwami związane były otwarte paleniska, później zastępowane piecami. Urządzenia grzewcze najczęściej umieszczano w północnych narożnikach, natomiast wejścia przy narożnikach południowo – zachodnich.
Stan obecny
Grodzisko jest dobrze zachowane, pomimo zniszczenia części założenia przez rowy strzeleckie, utworzone w trakcie walk z 1914 roku, oraz pomimo pozyskiwania części kamienia z obwałowań na odbudowę nowożytnych domów. Grodzisko jest nadal mocno wyeksponowane w terenie, głównie za sprawą widocznych na prawie całym obwodzie obwałowań. Obecnie posiadają one około 3,8 metra wysokości, a ich szerokość oscyluje od 24 do 30 metrów. Większość grodziska porasta dziś trawa, jedynie wzdłuż zewnętrznej linii wałów rosną drzewa. Przetrwała również dawna fosa, widoczna zwłaszcza po stronie południowo – wschodniej, wypełniająca się wodą w trakcie większych deszczy. Wstęp na teren grodziska jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bukowska A., Glińska N., Wczesnośredniowieczna Wiślica, Warszawa 2020.
Glińska N., Wiślica doby wczesnego średniowiecza – o wielkiej historii jednego z najmniejszych miast w Polsce, ” Renowacje i zabytki”, III/2020.
Glińska N., Wiślica we wczesnym średniowieczu w świetle dotychczasowych badań archeologicznych. Stan badań i problematyka badawcza, Rzeszów 2018.
Kiełtyka-Sołtysiak G., Muzeum Archeologiczne w Wiślicy, Kielce 2022.
Sajecki T., Koszarowa warownia w Wiślicy. Studium archeologiczne do rozplanowania przestrzennego wczesnośredniowiecznego stanowiska, „Radzyński rocznik humanistyczny”, 15/2017.