Historia
Kościół parafialny w Wińsku (Winczk w 1285 roku, Wynczik w 1386 roku, później Wintzig lub Winzig) po raz pierwszy pośrednio wzmiankowany był w źródłach pisanych w 1272 roku, kiedy to odnotowany został miejscowy proboszcz o imieniu Mikołaj (Nikolaus). Była to jeszcze wiejska budowla usytuowana w przedlokacyjnej osadzie, zapewne konstrukcji drewnianej. Ponownie kościół oraz jego wezwanie Najświętszej Marii Panny wspomniano w 1354 roku. Przypuszczalnie była to już budowla murowana, wzniesiona po lokacji miasta z 1285 roku.
W 1432 roku kościół w Wińsku został zniszczony przez husytów, lecz dziesięć lat później przeprowadzono jego odbudowę. W czasie pożaru miasta w 1542 roku, kościół ponownie, prawie doszczętnie spłonął, pozostały tylko mury obwodowe. Odbudowę prowadzono w latach 1549-1562. Od tamtego momentu kościół nosił już wezwanie św. Trójcy, zmienione zapewne w związku z przejęciem budowli przez protestantów. Z braku środków nie zrealizowano wówczas budowy planowanej wieży, postawiono jedynie wolnostojącą drewnianą dzwonnicę.
W latach 1669-1671 kościół został gruntownie wyremontowany. Już jednak w 1696 roku, w związku z prowadzoną na Śląsku kontrreformacją, po śmierci ostatniego pastora został zamknięty. W ręce gminy protestanckiej budynek powrócił dopiero w roku 1707 roku. W 1717 roku pożar zniszczył drewnianą wieżę, w 1727 roku do wnętrza wstawiono empory, w 1826 roku przebudowano zakrystię, a w 1876 roku do zachodniej elewacji dobudowana została neogotycka wieża. W tym czasie poddano także odnowieniu mury oraz wyposażenie budowli.
Architektura
Kościół zbudowany został w północno – wschodniej części miasta, w pobliżu miejskich murów obronnych. W okresie późnego gotyku posiadał bezwieżową formę orientowaną na linii wschód – zachód, składającą się z trójprzęsłowego i trójnawowego korpusu o formie halowej i trapezowatym w planie kształcie. Od strony wschodniej znajdowało się wydłużone prezbiterium o szerokości nawy głównej, zakończone trójbocznie, a po stronie południowej korpusu dostawiono nieco później gotycką jeszcze kruchtę. Całość wzniesiono z cegły w wątku gotyckim, przy wykorzystaniu także zendrówki oraz kamienia w dolnych partiach murów.
Bryła kościoła została opięta uskokowymi przyporami, które w narożnikach korpusu rozmieszczono w archaiczny sposób, prostopadle do osi kościoła. Pomiędzy przyporami umieszczono duże, ostrołukowe, obustronnie rozglifione okna z trójdzielnymi maswerkami (oprócz ściany północnej prezbiterium, gdzie planowano umieścić zakrystię). Okna i przypory wyznaczyły regularny rytm podziałów elewacji z silnym akcentem wertykalnym. Podział poziomy zapewniać mógł cokół oraz gzyms pod okapem dachu. Korpus i prezbiterium przykryto osobnymi, wysokimi, charakterystycznymi dla późnego gotyku dachami dwuspadowymi, z kilkoma połaciami nad wschodnim zamknięciem. Korpus od wschodu zakończył trójkątny, zdobiony dwułucznymi blendami szczyt. Kolejny szczyt, zapewne pierwotnie także zdobiony blendami, tworzył zachodnią fasadę kościoła.
Wnętrza korpusu nawowego nakryto drewnianymi stropami oraz rozdzielono na nawy ostrołucznymi, profilowanymi uskokami arkadami, spoczywającymi na wydłużonych, prostokątnych filarach ze ściętymi narożnikami. Jedynie stropem przykryte zostało także prezbiterium, choć założenie sklepień było pierwotnie planowane, na co wskazywałyby gęsto rozmieszczone przypory. Nawę główną od prezbiterium oddzielono wysoką, ostrołucznie zamkniętą arkadą tęczy.
Stan obecny
Kościół zachował pierwotną gotycką bryłę, lecz został dość znacznie przekształcony w okresie nowożytnym, zwłaszcza w trakcie neogotyckiej renowacji. Wzniesiono wówczas wieżę zachodnią i kruchtę przy prezbiterium, wzdłuż górnych, zewnętrznych elewacji naw i prezbiterium poprowadzono fryz zębaty, znaczne partie ścian wylicowano cegłami maszynowymi, wymieniono maswerki okienne i szczyty korpusu nawowego a wnętrze otynkowano. Prawdopodobnie jeszcze w okresie baroku przepruto rząd niższych okien pod gotyckimi oknami ostrołukowymi, a wewnątrz kościoła założono empory. W kościele nie zachowały się żadne oryginalne portale, ale więźba dachowa prawdopodobnie pochodzi z XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół ewangelicki parafialny, ob. katolicki pomocniczy p.w. św. Trójcy, A.Czyszczoń, nr 9661, Wińsko 2000.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z wieku XV i pierwszej połowy XVI na Śląsku, Wrocław 2018.
Kozaczewska H., Średniowieczne kościoły halowe na Śląsku, “Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 1-4, Warszawa 2013.