Historia
Wieliczka od XII wieku była rozwiniętą osadą i najważniejszym centrum wydobycia i produkcji soli. Wzniesienie zamku, który pełnił funkcje siedziby zwierzchnika żupy i administracji górniczej datowane jest na drugą połowę XIII wieku. Prawdziwy rozwój miasta i zamku nastąpił za króla Kazimierza Wielkiego, który lokował Wieliczkę na prawie niemieckim, oraz gruntownie umocnił i przebudował zamek. Za czasów władcy dochód czerpany z wydobycia soli stanowił czwartą część budżetu państwa.
Upadek gospodarczego i politycznego znaczenia zamku rozpoczął się pod koniec XVI wieku w związku z kryzysem ekonomicznym. Dużych zniszczeń dokonał na początku XVII stulecia wielki pożar. W następnych latach Wieliczkę najeżdżali Szwedzi i Siedmiogrodzianie, a w międzyczasie szalała w mieście zaraza. Do remontu zabudowań przystąpiono w latach 1670–85. W czasach saskich i podczas zaborów dokonano przeróbek, mających na celu adaptację zamkowych pomieszczeń dla potrzeb mieszkalnych i biurowych. W XIX wieku usunięto otaczające zamek drewniane budynki gospodarcze, a na ich miejscu wymurowano budynek południowy, mieszczący kancelarię oraz mieszkania dla wartowników. Pod koniec II wojny światowej obiekt został niemal doszczętnie zniszczony. W 1976 roku rozpoczęto jego odbudowę.
Architektura
Pierwotną budowlę z końca XIII wieku tworzył mur obwodowy na rzucie czworoboku o wymiarach około 57×60 metrów, pośrodku którego stał piętrowy dom na planie prostokąta o wymiarach 10×16 metrów. Do jego budowy użyto piaskowca. Brama wjazdowa została usytuowana w północno – wschodnim narożniku murów obwodowych.
W drugiej fazie przypadającej na panowanie Kazimierza Wielkiego przebudowano drewniane piętro zamku na ceglane. Ponadto dostawiono do niego od zachodniej strony podpiwniczone, parterowe skrzydło na rzucie kwadratu o boku 13,5 metrów. Murowaną zabudowę wzbogaciły jeszcze dwa budynki gospodarcze przy murach. W latach 60-tych XIV wieku zmodernizowano środkowy budynek, określany później jako “dom pośród żupy” przez nadbudowanie piętra nad zachodnim skrzydłem i urządzenie na parterze izby grodzkiej ze sklepieniem żebrowym na centralnym filarze. Na parterze znajdowały się również pomieszczenia gospodarcze, a na piętrze kaplica i komnaty mieszkalne dla wyższych urzędników. W piwnicy znajdowało się m.in. pomieszczenie więzienie zwane „Groch”. W okresie tym, by pomieścić nowe budowle powiększono obwód obronny w kierunku południowym i zachodnim, wzmacniając go jedną lub dwoma basztami.
W drugiej połowie XV wieku dobudowano do północnego muru obwodowego nowe skrzydło zamku, tzw. dom żupny w którym w XVI wieku urządzono na piętrze wysuniętą ryzalitowo kaplicę. W latach 1552-1553 wybudowano nad dziedzińcem zamkowym łącznik między pomieszczeniami pierwszego piętra domu żupnego i domu pośród żupy. Podniesiono również o jedno piętro skrzydło zachodnie.
W drugiej połowie XV wieku w zachodniej części dziedzińca wzniesiono także kuchnię zamkową. Było to pierwsze w Polsce miejsce zbiorowego żywienia, gdzie do 1565 roku wydawano bezpłatne posiłki. Kuchnia żywiła kilkudziesięciu stałych pracowników kopalni, duchownych, emerytów, osoby uprawnione przywilejem królewskim, furmanów i tych, którzy kupowali sól. Budynek miał kształt czworoboczny z czterema kwadratowymi filarami pośrodku.
Stan obecny
Do dzisiaj zachował się w formie mocno przekształconej zamek środkowy, czyli “Domu pośród Żupy” w którego piwnicach umieszczono wystawę archeologiczną, zamek północny, gdzie obecnie znajduje się siedziba Muzeum Żup Krakowskich, pracownie naukowe, archiwum salinarne, biblioteka i kawiarnia oraz XIV-wieczna baszta. Z najstarszej części zamku środkowego pozostały jedynie fundamenty. Zamek otwarty jest w terminie maj-wrzesień godz. 9.00 – 20.00, październik – kwiecień godz. 8.30 – 15.30 w każdy dzień poza poniedziałkami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, L.Kajzer, S.Kołodziejski, J.Salm, Warszawa 2003.
Strona internetowa muzeum.wieliczka.pl, Zamek.