Historia
Wieliczka od XII wieku była rozwiniętą osadą i najważniejszym centrum wydobycia i produkcji soli kamiennej. Po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych w latach 1123-1127 pod nazwą Magnum Sal. Wzniesienie w niej zamku, który pełnił funkcje siedziby zwierzchnika żupy i administracji górniczej, a także zapewniał ochronę wyjątkowo dochodowego w średniowieczu przemysłu, miało miejsce pod koniec XIII wieku.
Intensywny rozwój miasta i zamku nastąpił za króla Kazimierza Wielkiego, który w 1361 roku lokował Wieliczkę na prawie niemieckim, ufortyfikował miasto kamiennym murem obronnym oraz gruntownie umocnił i przebudował zamek. Za czasów tego władcy dochód czerpany z wydobycia soli stanowił czwartą część budżetu państwa. Jego część przeznaczona została na budowę kuchni, prawdopodobnie pierwszego w Polsce miejsca zbiorowego żywienia, gdzie do 1565 roku wydawano bezpłatne posiłki. Kuchnia ta żywiła kilkudziesięciu stałych pracowników kopalni, duchownych, emerytów, osoby uprawnione przywilejem królewskim, furmanów i tych, którzy kupowali sól. Dodatkowo co najmniej od XV wieku na zamku działała kaplica, konsekrowana przez Stanisława, lektora z Szydłowca.
W 1473 i 1475 roku zamek spustoszony został dwoma pożarami, co wiązało się z koniecznością wyremontowania Domu Pośród Żupy, zaś przed 1518 rokiem założono na nim zegar, obsługiwany przez zegarmistrza. Po kolejnym pożarze z 1535 roku nastąpiła renesansowa przebudowa zamku, prowadzona w latach 1536-1538 oraz 1551-1556, w trakcie której pomieszczeniom zamkowym nadano charakter reprezentacyjny, już w stylistyce nowożytnej.
Upadek gospodarczego i politycznego znaczenia zamku rozpoczął się pod koniec XVI wieku w związku z kryzysem ekonomicznym. Dużych zniszczeń dokonał na początku XVII stulecia wielki pożar. W następnych latach Wieliczkę najeżdżali Szwedzi i Siedmiogrodzianie, a w międzyczasie szalała w mieście zaraza. Do remontu zabudowań przystąpiono w latach 1670-1685. W czasach saskich i podczas zaborów dokonano przeróbek, mających na celu adaptację zamkowych pomieszczeń dla potrzeb mieszkalnych i biurowych. W XIX wieku usunięto otaczające zamek drewniane budynki gospodarcze, a na ich miejscu wymurowano budynek południowy, mieszczący kancelarię oraz mieszkania dla wartowników. Pod koniec II wojny światowej obiekt został niemal doszczętnie zniszczony. W 1976 roku rozpoczęto jego odbudowę.
Architektura
Zamek usytuowano na skraju wzniesienia doliny rzeki Srawy. Pierwotnie, pod koniec XIII wieku, tworzył go mur obwodowy na rzucie czworoboku z zaokrąglonymi narożnikami o wymiarach około 57×60 metrów, pośrodku którego stał piętrowy dom na planie prostokąta o wymiarach 10×16 metrów. Do jego budowy użyto piaskowca, a wnętrze składało się z jednego pomieszczenia na każdej kondygnacji. Brama wjazdowa została umieszczona w północno – wschodnim narożniku murów obwodowych. Poprzedzał ją przekop, otaczający całe założenie.
W drugiej fazie, przypadającej na panowanie Kazimierza Wielkiego, przebudowano drewniane piętro zamku na murowane. Nadbudowaną część zwieńczono kamiennymi kroksztynami, wspierającymi machikuły lub konstrukcję dachową. Dzięki temu budynek otrzymał formę wieży mieszkalnej. Ponadto dostawiono do niego od zachodniej strony podpiwniczone, parterowe skrzydło na rzucie kwadratu o boku 13,5 metrów. Murowaną zabudowę wzbogaciły jeszcze dwa budynki gospodarcze dostawione na dziedzińcu przy murach.
W latach 60-tych XIV wieku ponownie zmodernizowano środkowy budynek, określany później jako „Dom Pośród Żupy”, poprzez nadbudowanie piętra nad zachodnim skrzydłem i urządzenie na wysokim parterze reprezentacyjnej Izby Grodzkiej ze sklepieniem żebrowym (trójpolowym) opartym na centralnym filarze. Poniżej znajdowało się pomieszczenie gospodarcze, sklepione krzyżowo, również wsparte na filarze środkowym. Komunikację zapewniała spiralna klatka schodowa umiejscowiona w części północno – zachodniej. Na piętrze domu funkcjonowała kaplica i komnaty mieszkalne dla wyższych urzędników. W piwnicy zaś znajdowało się m.in. pomieszczenie więzienne zwane „Groch”. Pozostałe, dość liczne sklepione pomieszczenia parteru i piwnic wykorzystywano głównie na magazyny.
W drugiej połowie XIV wieku, by pomieścić nowe zabudowania mieszkalno – gospodarcze, a także w związku z powtórną lokacją Wieliczki w 1361 roku i budową miejskich obwarowań, zamek stał się kluczowym elementem fortyfikacji miasta od strony północno – zachodniej. Przebiegały one wzdłuż północnych zabudowań zamku (na linii dawnego muru obwodowego), kontynuowały bieg ku zachodowi w stronę narożnej baszty i dalej skręcały ku południowi, wzmocnione kolejną czworoboczną basztą po stronie południowo – zachodniej zamku. Średniowieczne mury miejskie były wyposażone w ganek dla straży i zwieńczone krenelażem. W związku z ich rozbudową stracił znaczenie południowy mur zamku z XIII wieku, skierowany w stronę miasta. Od jego południowo – zachodniej strony rozwinął się przygródek o funkcjach gospodarczych (podzamcze), którym powiększono obwód obronny zamku w kierunku południowym i zachodnim. Jego zabudowania miały charakter gospodarczy (stajnie, magazyny, szopy itp.) i przystawione były do wewnętrznych ścian murów obronnych.
W drugiej połowie XV wieku w północno – zachodnim i północno – wschodnim narożniku zamku znajdowały się, powstałe jeszcze w poprzednim stuleciu, niewielkie budynki z kamienia (być może o formie baszt), które uległy wówczas rozbudowie i połączeniu. Utworzyły dobudowane do północnego muru obwodowego nowe, piętrowe skrzydło zamku, tzw. Dom Żupny, w którym w pierwszej połowie XVI wieku urządzono na piętrze wysuniętą ryzalitowo kaplicę. Ze względu na usytuowanie na wzniesieniu ponad doliną rzeki Srawy różnica poziomów terenu sprawiła, że piwnice skrzydła po stronach północnej i zachodniej położone zostały ponad powierzchnią gruntu. Wnętrza były najpewniej jednotraktowe, przykryte dachami dwuspadowymi z kalenicami usytuowanymi poprzecznie do dłuższych boków i z gotyckimi szczytami skierowanymi ku dziedzińcowi. Mieściły liczne pomieszczenia mieszkalne zarządcy i urzędników oraz całego zaplecza gospodarczego: magazynów produktów, materiałów i narzędzi.
Także w drugiej połowie XV wieku w zachodniej części dziedzińca przygródka wzniesiono kuchnię zamkową. Budynek miał kształt czworoboczny w planie, piętrowy, z centralnie umieszczonym potężnym piecem z okapem kominowym, wspartym pośrodku na czterech kamiennych filarach. Na skutek prac związanych z remontami po pożarach, przemurowano zewnętrzne elewacje zabudowań zamku, wzmocniono narożniki Domu Pośród Żupy przyporami oraz umieszczono późnośredniowieczne dekoracje w postaci blend ceglanych i nowego kamiennego portalu.
Stan obecny
Z najstarszej części zamku środkowego pozostały jedynie dolne partie. Bryła zewnętrzna Domu Pośród Żupy jest rezultatem prac restauracyjnych, podjętych w związku ze zniszczeniami drugiej wojny światowej i nawiązuje do gotyckiego układu z drugiej połowy XIV wieku, z utrzymaniem zachowanych pozostałości z późniejszych epok. Na parterze obejrzeć można zrekonstruowaną salę gotycką (dawną Izbę Grodzką) ze sklepieniem żebrowym. Ponadto widoczne są liczne, oryginalne elementy gotyckie (portal, obramienia okienne, żebra i zworniki sklepień, blendy). Częściowo zachowały się także oryginalne mury w części północnej zamku oraz XIV-wieczna baszta. Na dziedzińcu zachowały się relikty kuchni z XV wieku z pozostałościami urządzenia piecowego.
W piwnicach Domu Pośród Żupy umieszczono wystawę archeologiczną, w skrzydle północnym obecnie znajduje się siedziba Muzeum Żup Krakowskich (w jego pomieszczeniach zgromadzono liczne zabytki i materiały źródłowe dotyczące przeszłości salin oraz miast górniczych Wieliczki i Bochni), a w pozostałych pomieszczeniach pracownie naukowe, archiwum salinarne, biblioteka i kawiarnia. Zamek otwarty jest w terminie maj-wrzesień godz. 9.00 – 20.00, październik – kwiecień godz. 8.30 – 15.30 w każdy dzień poza poniedziałkami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Ochniak-Dudek K., Zamek Żupny w Wieliczce. Centrum administracji przedsiębiorstwa solnego od XIII wieku, „Ochrona Zabytków”, nr 1-4, 2010.
Ochniak-Dudek K., Zamek Żupny w Wieliczce – historia i architektura, „Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce”, nr 28, 2012.