Historia
W drugiej połowie XIII wieku, za rządów księcia mazowieckiego Bolesława II, na skarpie wiślanej u ujścia rzeczki Kamionki powstał drewniano – ziemny gród kasztelański (jego kasztelan o imieniu Kuźma odnotowany został w 1313 roku). W czasach następcy Bolesława, księcia Trojdena, rozbudowano obwarowania miasta i grodu tak, iż Warszawa była już na tyle reprezentacyjnym miejscem, że mogła w 1339 roku przyjąć sędziów papieskich rozstrzygających spór polsko-krzyżacki. Po 1349 roku za panowania księcia Kazimierza I Warszawa stała się siedzibą książęcą, co przyspieszyło przemianę założenia w murowany, ceglany zamek. Władcy temu przypisuje się budowę wieży Grodzkiej, zwanej również Wielką, wzniesionej w początkach trzeciej ćwierci XIV wieku. Znaczna rozbudowa miała miejsce na początku XV wieku z inicjatywy księcia Janusza I, który wzniósł tzw. dom Wielki, zapewne w związku z przeniesieniem swej siedziby z Czerska do Warszawy.
W 1526 roku zmarł bezpotomnie ostatni lennik mazowiecki, książę Janusz III i dzielnica czersko-warszawska włączona została do Królestwa Polskiego. Przybyły po raz pierwszy do Warszawy król Zygmunt I przyjął przysięgę sejmu mazowieckiego i objął w posiadanie zamek. Stale rezydował w nim namiestnik królewski i starosta warszawski. W 1529 roku w Zamku po raz pierwszy obradował sejm walny. Po śmierci Zygmunta I w 1548 roku, do swych mazowieckich dóbr oprawnych przeniosła się z Wawelu królowa Bona. Po jej wyjeździe do Włoch w 1556 roku, zaczął bywać w Warszawie i zwoływać tu sejmy król Zygmunt August.
W 1569 roku podjęto renesansową rozbudowę zamku według projektu architekta Giovanniego Battisty Quadro. W niewielkim stopniu przeobraziła ona jego bryłę, a znacznie bardziej wnętrza. W 1596 roku gruntowną rozbudowę zarządził król Zygmunt III Waza. Dodano nowe, wczesnobarokowe skrzydła i ujednolicono wcześniejszą zabudowę. W efekcie powstała wielka rezydencja umożliwiająca funkcjonowanie królewskiego dworu. W pierwszej połowie XVII wieku zamek doczekał się nowożytnych obwarowań, które jednak nigdy nie zostały ukończone. Lata 1655-1657 będące okresem trzech okupacji Warszawy przez wojska szwedzkie i siedmiogrodzkie, przyniosły zamkowi grabież i dewastację wnętrz.
Dużą rozbudowę przeprowadził dopiero August III po pożarze w 1732 roku i Stanisław August Poniatowski w 1767. Do 1794 roku na zamku obradował sejm Rzeczypospolitej, w nim uchwalono Konstytucję 3 maja. Po trzecim rozbiorze Polski rezydencja utraciła funkcję siedziby królewskiej, pozostając siedzibą carskich namiestników. Po odrodzeniu państwa polskiego zamek wyremontowano i w 1927 roku stał się on siedzibą prezydenta Polski Ignacego Mościckiego. Na początku II wojny światowej budowla została zbombardowana i częściowo spalona. W 1944 roku po upadku powstania warszawskiego opustoszały zamek Niemcy wysadzili w powietrze. Dopiero w latach 70-tych po wnikliwych badaniach rozpoczęto rekonstrukcję w której znalazło się wiele uratowanych elementów historycznego wystroju.
Architektura
Średniowieczny gród a następnie zamek usytuowano na nadrzecznej skarpie, u ujścia rzeczki Kamionki do Wisły. Kamionka tworzyła niewielki wąwóz, natomiast od wschodu budowlę zabezpieczały strome stoki i szerokie koryto Wisły. Na północy sąsiadowała ona z osadą, od początku XIV wieku przekształcaną w obwarowane miasto. Zamek w okresie tym składał się z obwarowań drewniano – ziemnych, stopniowo wymienianych na murowane, wieży Grodzkiej (Wielkiej) na planie czworoboku po stronie południowej oraz z wieży bramnej Żuraw (Szoraw) po stronie północnej.
Wał warszawskiej warowni miał około 4-5 metrów szerokości, składał się z trzech rzędów niewielkich, wiązanych na zrąb izbic, dodatkowo stabilizowanych palami i kamieniami. Powstał on wraz z wieżą główną (Grodzką) o funkcji donżonu, wstawioną w linię obwarowań, która była budowlą imponującą wzniesioną na planie kwadratu o boku długości 12,4 metra, murami dochodzącymi w przyziemiu aż do 3 metrów grubości. W narożnikach oraz w połowie długości boków ta masywna wieża wzmocniona była przyporami. Dodatkowo od strony północnej z wieżą łączył się aneks o wymiarach 4,3 x 5,4 metra.
W latach 1407-1410 zbudowano nowy dom mieszkalny zwany Wielkim lub Dużym, który był ceglanym, wyjątkowo dużym pałacem o wymiarach 14,5 x 47,5 metra, przylegającym na południu do wieży Wielkiej. Był on jednotraktowy i trzykondygnacyjny, wsparty w północno – wschodnim narożniku o masywną przyporę (być może dźwigającą wykusz latrynowy). Od strony dziedzińca na elewacji znajdowały się płytkie, ostrołukowe, ujęte kształtką blendy z wpisanymi kolejnymi blendami bliźnimi, szerszymi w części północnej, węższymi po stronie południowej. W drugiej kondygnacji rozdzielał je ostrołuczny portal wiodący na podwieszany, drewniany ganek. Całość budowli przykrywał dwuspadowy dach oparty na trójkątnych szczytach.
Wnętrze budynku mieściło sklepione krzyżowo na gurtach i centralnym, wielobocznym filarze piwnice (sutereny). Wyżej znajdowały się kryte stropem izby parteru i trzy sale reprezentacyjne na piętrze, oświetlone ostrołukowymi oknami umieszczonymi w elewacji wschodniej. Poza kondygnacją przyziemia, elewacja od strony dziedzińca była pozbawiona okien. Komunikację pionową zapewniały zewnętrzne, drewniane schody oraz mniejsze schodki ukryte w grubości muru wschodniego, prowadzące do komnat książęcych, zdobionych ostrołukowymi wnękami i polichromiami. Zgodnie ze średniowieczną praktyką pomieszczenia najniższej kondygnacji pełniły funkcję gospodarczą. Wyższe być może miały rolę urzędową, a najwyższe mieszkalną i reprezentacyjną.
Do końca XV wieku w północnej części obszaru dworskiego powstał zespół dwukondygnacyjnych budynków mieszkalnych zwany Dworem Mniejszym lub Ogródkiem (Curia Minor). Tradycyjnie zajmowały go matki, żony i siostry książąt mazowieckich, pełniące często funkcje regentek. Przez stojące przy murze wschodnim łaźnię i kuchnię książęcą łączył się on gankiem z domem Wielkim. Wieża bramna Żuraw została w tym okresie połączona z miejskimi murami obronnymi. W południowej części założenia znajdował się ceglany budynek z XV wieku, identyfikowany z książęcą łożnicą („cubiculum ducale”).
Stan obecny
Zamek książąt mazowieckich w Warszawie, a od XVI wieku zamek królewski, to pomnik historii i kultury narodu polskiego, którego znaczenie może być porównywalne jedynie z krakowskim Wawelem. Wielokrotnie grabiony, palony i dewastowany, ostatecznie zniszczony, był zawsze odbudowywany i przywracany do świetności.
Rekonstruowane partie średniowieczne zamku to widoczna do wysokości piętra wieża główna wraz z podsklepionymi piwnicami oraz rekonstruowany dom mieszkalny z blendami i portalem od strony dziedzińca. Curia Minor zachowała się jedynie w stanie szczątkowym (do 1939 roku widoczne były w niej na piętrze relikty malowidła z XV wieku). Ponadto zachował się odcinek muru obronnego o pełnej wysokości wzdłuż krawędzi skarpy przy Curia Minor, a przy nim od wewnątrz pozostałości budynku z XV wieku. Pozostałe fragmenty zamku to dziś jedynie niewidoczne fundamenty.
Obecnie na zamku mieści muzeum, które w starannie odrestaurowanych, nowożytnych wnętrzach udostępnia wystawy stałe i ekspozycje czasowe, przygotowane we współpracy z najlepszymi muzeami europejskimi. Wszelkie dokładniejsze informacje o ofercie kulturalnej znaleźć można na oficjalnej stronie muzeum tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Lileyko J., Zamek Królewski w Warszawie, Warszawa 1980.
Sekuła M., Warszawska siedziba książęca w świetle najnowszych badań, „Z otchłani wieków”, r. 66, nr 1-4, 2011-2012.