Historia
Budowa ceglanych murów obronnych w Warszawie rozpoczęła się prawdopodobnie około 1280-1300 roku, za panowania księcia mazowieckiego Konrada II, kiedy to stopniowo zaczęły one zastępować starsze obwarowania drewniano – ziemne. Najwcześniejsza wzmianka w dokumencie pisanym dotycząca murów odnotowana została w 1326 roku. Wymieniono je także w 1339 roku, podczas akceptacji przez legatów papieskich Warszawy na miejsce przeprowadzenia procesu polsko-krzyżackiego. Warszawa, według akt procesu była „miejscem bezpiecznym, jako otoczonym murem”. Kolejnymi ważnymi aktami były przywileje wydane przez księcia Janusza I w 1379 i 1384 roku. Zwolniono w nich mieszczan z podatków w zamian za prace przy budowie określonych odcinków murów, a także zawarto dodatkowe przywileje umożliwiające ukończenie obwarowań po stratach finansowych spowodowanych pożarem miasta.
Jako pierwsze murowane zbudowane zostały brama Nowomiejska i brama Krakowska. Następnie wzniesiono kurtyny na południowym – zachodzie, odcinek zachodni i około połowy XIV wieku fragment północno – zachodni. Po 1379 zaczęto budowę muru od strony Wisły w północnej części miasta. Wydany w tamtym roku przywilej księcia Janusza I obligował mieszkańców do otoczenia Warszawy murem, w taki sposób, aby miasto było zamknięte w ich pierścieniu. Pod koniec XIV wieku podwyższono baszty, a także naprawiono lub odbudowano fragment pochylonego muru po stronie północno – zachodniej. Już w drugiej połowie XV wieku obwarowania wydawały się niewystarczające, przystąpiono więc do budowy drugiej linii murów od zamku do baszty Marszałkowskiej, przystosowanej do użycia broni palnej. Konieczne były też naprawy, jak w przypadku zawalonej w 1487 roku baszty za kanoniami. W 1548 roku jako ostatni element murów, wzniesiono barbakan przy bramie Nowomiejskiej, wymurowany pod nadzorem Jana Baptysty z Włoch.
Zarówno król Zygmunt I, jak i Zygmunt August wielokrotnie przeznaczali odpowiednie fundusze z ceł, dochodów i podatków na utrzymanie, reperację i rozbudowę murów. Przywileje na ten cel wydawane były w 1537, 1539, 1544 i 1549 roku. Nie zezwalano również na zabudowę wewnętrznej ulicy podmurnej, tak iż właściciel działki na rogu rynku i ulicy Celnej chcąc w pierwszej połowie XVI wieku wznieść tylną część domu, musiał zbudować go na arkadzie przerzuconej ponad uliczką.
Z powodu szybko rozwijającej się sztuki wojskowej, system obronny Starego Miasta stawał się coraz bardziej przestarzały. Potwierdziły to walki z okresu potopu szwedzkiego, kiedy mury bardzo ucierpiały. Po raz ostatni wykorzystywane militarnie były w 1704 roku. Po zakończeniu wojny ze Szwecją i konfederacji warszawskiej zrezygnowano z ich napraw oraz rozpoczęto sukcesywną rozbiórkę. Część obwarowań wykorzystywano jako ściany nowo stawianych budynków. W 1936 roku podjęto decyzję o rekonstrukcji zabytku. W tym celu rozebrano część budynków, których jedną ze ścian tworzył mur obronny lub stojących bezpośrednio przy nim. Prace przerwane okresem wojny wznowiono w latach pięćdziesiątych i kontynuowano niemal do końca XX wieku. Ostatnim etapem prac konserwatorskich było wydobycie spod bruku Placu Zamkowego murowanego mostu nad fosą prowadzącego do dawnej bramy Krakowskiej.
Architektura
Miasto założono na planie zbliżonym do lekko wydłużonego prostokąta z zaoblonymi narożnikami. Od wschodu Warszawę zabezpieczały strome stoki opadający ku Wiśle, po stronie północnej wąwóz Wieliszewski którym płynął strumień Dunaj, zaś od południa zamek i wąwóz rzeczki Kamionki. Obwód murów obronnych wynosił około 1200 metrów długości i zamykał obszar o powierzchni około 8,5 ha. Za wyjątkiem odcinka wschodniego posadowiono go na wewnętrznej krawędzi starszego ziemnego wału. Od strony miasta sąsiadował z moszczoną drewnem uliczką podmurną, skomunikowaną z poprzecznymi uliczkami, z których osiem łączyło się z narożnikami rynku.
Mur posiadał około 8,5 metra wysokości (łącznie z krenelażem) i 1,2 metra grubości. Najstarsze odcinki od strony wewnętrznej wyposażone były w ślepe arkady tworzące głębokie wnęki. W koronie mur mieścił chodnik straży o szerokości około 0,7 metra. Chodnik ten był zbyt wąski dla swobodnego przejścia i działań obronnych, dlatego poszerzono go drewnianym gankiem, mocowanym w górnej części ścian w otworach na belki. Ochronę chodnika straży zapewniał krenelaż ze szczelinowymi otworami strzeleckimi w merlonach.
W drugiej połowie XV wieku w północnym i zachodnim odcinku obwarowań dobudowano drugą, niższą linię murów. Różnica wysokości pomiędzy zwieńczeniem drugiej linii a strzelnicami w pierwszej linii wyniosła około 4 metry, a odległość między murami 9 do 14 metrów, co w pełni umożliwiało jednoczesne obronne działanie. Zwieńczenie zewnętrznego muru stanowił chodnik straży oraz krenelaż z otworami strzeleckimi we wszystkich merlonach, przy czym pod blankami, przynajmniej na części obwodu, mur zdobiony był fryzem z rytym na tynku maswerkowym motywem, prawdopodobnie dwubarwnym. Grubość zewnętrznego muru wynosiła około 1,7 metra, a przekopana przed nim sucha fosa miała około 5 metrów głębokości w stosunku do poziomu terenu.
Pierścień murów wzmocniony był kilkoma (co najmniej siedmioma) basztami, między innymi: Rycerską, Białą, Gnojną, Poboczną i Marszałkowską. Wszystkie posiadały kształt prostokątny, za wyjątkiem baszty Białej (Rybackiej) nadbudowanej w XVI wieku na rzucie wieloboku i cylindrycznej baszty Marszałkowskiej w narożniku północno – wschodnim. Wyróżniała się również czworoboczna baszta północna, głębiej posadowiona, z przepustem strumienia Dunaj. Większość z nich była otwarta od strony wewnętrznej. Wznosiły się do wysokości około 14 metrów i w późniejszym okresie zwieńczone były zapewne stożkowatymi dachami. Baszty nie były równomiernie rozstawione na całym obwodzie. Od strony zachodniej umieszczano je w odległości około 50 metrów od siebie, natomiast od bezpieczniejszej strony wschodniej odległości były o wiele większe. Także mur zewnętrzny został zaopatrzony w 12 bądź 13 półcylindrycznych baszt o grubości murów 1,95 metra i średnicy wewnętrznej 3,6 metra. Baszty posiadały dwie kondygnacje: dolną na skarpie i górną sklepioną. Rozmieszczone były w odstępach około 36 metrów.
Do miasta prowadziły dwie bramy: Krakowska (zwana także Dworską lub Czerską), poprzedzona gotyckim mostem i od drugiej połowy XV wieku przedbramiem na linii muru zewnętrznego, oraz Nowomiejska (Łaziebna, Mieszczańska) wraz z XV-wiecznym przedbramiem, a następnie wybudowanym około połowy XVI wieku barbakanem. Ponadto dla wygody mieszkańców w murach przebito dodatkowe mniejsze furty: Gnojną zwaną też Celną, oraz Kanoniczną na styku zabudowań zamkowych. W 1560 roku basztę Białą (Rybacką, Wiślaną) po podwyższeniu wieloboczną nadbudową przekształcono na bramę.
Przedbramie Nowomiejskie wysunięto w przedpole, przed linię murów zewnętrznych aż na 32 metry. Barbakan miał formę wysuniętej przed fosę półokrągło zakończonej dwukondygnacyjnej bastei przejazdowej. Na filarach mostowych po obu stronach jego przęseł wzniesione zostały półokrągłe baszty, przy czym jako przejście od prostokątnej formy filarów do półokrągłej formy baszt zastosowano specjalny rodzaj przesklepień noszących nazwę tromp. Barbakan zaopatrzono w duże strzelnice artyleryjskie w kondygnacji dolnej, w celu obrony fosy i w przyziemiu dla ostrzału przedpola. W górnej części znajdowały się strzelnice dostępne z wewnętrznej galerii dla broni palnej mniejszego kalibru np. hakownic. Barbakan osłonięty był poza tym flankującym ogniem z dział umieszczonych po obu stronach wjazdu do miasta w murze zewnętrznym, poniżej poziomu chodnika.
Zewnętrzny pas fortyfikacji stanowiła wspomniana powyżej fosa o głębokości około 5 metrów. Od strony wschodniej dodatkowym zabezpieczeniem była stroma skarpa nad Wisłą. Przed 1578 rokiem u wylotu mostu nad Wisłą, oddanego do użytku pięć lat wcześniej, wzniesiono prostokątną w planie wieżę bramną ze ściętymi do formy ośmioboku narożnikami. Posiadała ona trzy kondygnacje i ostrołukowy przejazd bramny, wzniesiona była jeszcze w tradycji budownictwa gotyckiego. Prawdopodobnie była to jedyna funkcjonująca na Mazowszu budowla obronna związana z przeprawą mostową. Oprócz obrony przyczółka jej zadaniem było pomieszczenie komory celnej i posterunku straży.
Stan obecny
Obecnie zrekonstruowane obwarowania miejskie można oglądać na dość dużym, południowym i zachodnim odcinku, gdzie widoczne są dwie linie muru obronnego wraz z basztami. Do najbardziej wyróżniających się elementów należy baszta Rycerska oraz zrekonstruowany barbakan dawnej bramy Nowomiejskiej. W wnętrzach barbakanu prezentowana jest stała wystawa przedstawiająca jego przemiany i historię warszawskich murów miejskich na przestrzeni wieków. Ważnym zabytkiem jest także częściowo oryginalny gotycki most poprzedzający niegdyś bramę Krakowską.
pokaż basztę Rycerską na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Pela W., Mury obronne Starej Warszawy, Warszawa 2008.
Zachwatowicz J., Mury i Barbakan Starej Warszawy, „Ochrona Zabytków”, tom 6, nr 2-3, Warszawa 1953.