Historia
Pierwszych zakonników bernardyńskich sprowadziła do Warszawy w 1453 roku księżna Anna, wdowa po księciu Bolesławie III, która nadała im także działkę oraz zapewniła fundusze potrzebne do rozpoczęcia budowy. Nadania te potwierdzone zostały w zapisie testamentowym księżnej z 1458 roku. W 1468 i 1475 roku teren klasztoru powiększony został przez księcia Bolesława V, co pozwoliło na zaplanowanie ambitniejszych przedsięwzięć budowlanych. Prace musiały być prowadzone sprawnie, gdyż już w 1468 roku w Warszawie odbyło się pierwsze posiedzenie kapituły prowincjonalnej zakonu, a kolejne miały miejsce w 1480, 1487, 1491, 1495, 1503 i 1508 roku.
Kościół od początku budowany był z cegły, natomiast zabudowania klauzury z drewna i w konstrukcji szachulcowej. Dlatego gdy w 1507 roku w klasztorze wybuchł pożar, w największym stopniu ucierpiały te drugie. Przed 1513 roku gwardian Antoni z Biecza rozpoczął odbudowę, kontynuowaną po 1513 roku przez gwardiana Jana z Komorowa, przy czym zabudowania klasztorne wznoszono już wówczas murowane (refektarz, spiżarnia i kuchnia). Nadal jednak nieostrożnie obchodzono się z ogniem, przez co w 1515 roku ponownie wybuchł pożar. Odbudowę kontynuował przy wsparciu księżnej Anny Radziwiłłówny, wdowie po księciu Konradzie III Rudym, gwardian Jan Kamieński, za którego najpewniej wystawiono obok skrzydła południowego skrzydło wschodnie. W 1518 roku konsekrowano odbudowane prezbiterium, zaś w 1519 roku powiększono przyklasztorny teren przez wykupienie i darowiznę trzech działek przy kościele, co pozwoliło na wzniesienie korpusu nawowego. Sklepienie prezbiterium ukończono z fundacji biskupa poznańskiego Jana Lubrańskiego do 1520 roku. W kolejnych latach prace przy kościele prowadził murator Bartłomiej z Czerska. Ich zakończenie nastąpiło wraz z budową fasady kościoła w 1533 roku. Wtedy też zakończono prace nad skrzydłem wschodnim klauzury oraz północnym odcinkiem krużganka.
Z drugiej połowie XVI wieku wzmianki kronikarskie odnotowały budowę wolnostojącej dzwonnicy, ufundowanej w 1578 roku przez Annę Jagiellonkę, ale ukończonej dopiero w latach 1587-1584. Nieco później do kościoła dostawiono kaplicę św. Anny i św. Franciszka. W 1603 roku dzięki staraniom gwardiana Pawła Łęczyckiego klasztor powiększony został o skrzydło zachodnie, dostawione do wciąż drewnianego dormitorium, a w 1634 roku przedłużono późnośredniowieczne skrzydło południowe. Już jednak w 1657 roku klasztor zniszczony został na skutek pożaru podczas oblężenia Warszawy. Rozpoczęta rok później i zakończona w 1670 roku odbudowa przyczyniła się do gruntownego przekształcenia kościoła w stylistyce barokowej.
W połowie XVIII wieku we wnętrzu kościoła klasztornego naniesiono nowożytne polichromie, następnie w 1788 roku utworzono klasycystyczną fasadę. Dzięki dobrej sytuacji finansowej klasztoru w 1811 przekształcono skrzydło zachodnie klasztoru, w 1821 roku przebudowano wolnostojącą dzwonnicę, w latach 1830 – 1836 dobudowana została kaplica Loretańska, zaś w 1881 – 1894 dobudowana została kaplica pogrzebowa, powstała już po kasacie konwentu z 1864 roku. Kompleks klasztorny spalony został w czasie drugiej wojny światowej dwukrotnie: w 1939 i 1944 roku. Odbudowę przeprowadzono w latach 1950 – 1953, a kolejne prace konserwatorskie miały miejsce w 1973 roku.
Architektura
Klasztor założony został na nadwiślańskiej skarpie, poza obrębem miejskich murów obronnych Warszawy, na południe od zamku książęcego. W jego pobliżu pierwotnie przepływał strumień Kamionka oraz znajdował się plac targowy wchodzący w skład Przedmieścia Czerskiego. U schyłku średniowiecza kompleks składał się z późnogotyckiego kościoła oraz z zabudowań klauzury położonych po jego południowej stronie, gdzie częściowo (za wyjątkiem strony zachodniej) otaczały prostokątny wirydarz. Zabudowania składały się jedynie z dwóch skrzydeł, połączonych dwoma prostymi odcinkami krużganka. W latach 1578 – 1584 po północnej stronie kościoła zbudowana została wolnostojąca dzwonnica.
Kościół klasztorny pod koniec XV wieku posiadał formę dwunawowej, asymetrycznej budowli halowej (zapewne o pomorskim rodowodzie), z węższym i niższym od nawy południowej, wydłużonym prezbiterium o wielobocznym zamknięciu po stronie wschodniej. Przy narożnikach zachodniej fasady korpusu umieszczono w XVI wieku cylindryczne wieżyczki schodowe, natomiast od południa na styku nawy i prezbiterium XV-wieczną czworoboczną wieżę – dzwonnicę. Podzielony na cztery przęsła korpus opięto od zewnątrz uskokowymi przyporami, ale tylko od strony północnej i zachodniej. Po stronie południowej, gdzie nawa sąsiadowała z krużgankiem, przypory wciągnięto do wnętrza. Ośmioma kolejnymi przyporami ujęte zostało prezbiterium, za wyjątkiem południowego fragmentu sąsiadującego ze skrzydłem wschodnim. Pomiędzy przyporami umieszczono ostrołuczne, obustronnie rozglifione okna o różnej wielkości. W murze nawy południowej od strony zewnętrznej (w krużganku) utworzono cztery zamknięte odcinkowo wnęki. Wewnątrz szeroka na około 6 metrów nawa północna pierwotnie przykryta była sklepieniem kryształowym, nawa główna o szerokości 13 metrów zapewne sklepieniem gwiaździstym, prezbiterium zaś sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Asymetryczność korpusu mogła wynikać ze zlicowania zewnętrznej ściany nawy południowej z wieżą, przy jednoczesnej większej ilości wolnego miejsca po stronie północnej.
Późnośredniowieczne murowane zabudowania klauzury z pierwszej połowy XVI wieku składały się ze skrzydła południowego i wschodniego, które usytuowane były prostopadle do siebie. Starsze skrzydło południowe posiadało dwie kondygnacje, wzmocnione we wschodnich narożnikach masywnymi przyporami ze względu na spadek terenu. Górną granicę elewacji budynku wyznaczał od strony wirydarza kostkowy fryz. Przykrywał go wysoki dach dwuspadowy, ograniczony od wschodu i zachodu sterczynowymi szczytami zdobionymi ostrołucznymi blendami. W przyziemiu, podzielonym na dwa trakty z czterema pomieszczeniami, znajdował się refektarz (prawdopodobnie pełniący także rolę kapitularza) oraz kuchnia. Refektarz zajmował południowo – wschodni narożnik, oświetlany dwoma dużymi oknami od wschodu i czterema od południa.
Węższe skrzydło wschodnie, także podparte od wschodu przyporami, połączyło prezbiterium kościoła ze skrzydłem południowym. W przyziemiu dzieliło się na kwadratową zakrystię oraz trzy mniejsze, prostokątne, dwuprzęsłowe pomieszczenia, wszystkie dostępne od zachodu z krużganka. Zarówno korytarz jak i pomieszczenia przykryto różnorodnymi sklepieniami kryształowymi i krzyżowo – żebrowymi o motywach pryzmatów, rombów i gwiazdy. Dodatkowo pod zakrystią znajdowała się sala ze sklepieniem podpartym ośmiobocznym filarem. Krużganek otwarty był na dziedziniec arkadami, podparty zewnętrznymi przyporami i podsklepiony.
Stan obecny
Kościół i klasztor warszawskich bernardynów zostały gruntownie przebudowane w okresie nowożytnym, a co więcej bardzo często były niszczone pożarami i działaniami wojennymi, co spowodowało, że ilość późnogotyckich elementów nie jest dziś duża. Od strony zewnętrznej gotycką bryłę częściowo zachowała wschodnia część prezbiterium z ostrołucznymi, obecnie zamurowanymi oknami. Fragment gotyckiej elewacji widoczny jest także od północy w zachodniej części korpusu, tam też zachował się gotycki, profilowany portal. Późnogotyckie podsklepione pomieszczenia zobaczyć można nadal w skrzydle wschodnim klasztoru, kryształowe sklepienie przetrwało ponadto w krużganku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M. Arszyński, T. Mroczko, Warszawa 1995.
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Pierścionek B., Architektura gotyckich klasztorów franciszkanów obserwantów w Polsce XV-XVI wieku, Wrocław 2009.
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Warszawa 2010.