Historia
Przed 1285 rokiem na terenie Unisławia (niem. Wenclau), nieopodal starszego grodu Krzyżacy założyli komturię, którą jednak po kilkudziesięciu latach zlikwidowano. Ostatnie wzmianki o komturach w Unisławiu odnotowano w źródłach pisanych w 1326 i 1339 roku („Henricus in Wenczla commendator”, „commendator Wenczlaviensis”). Następnie w drugiej ćwierci XIV wieku założone zostało prokuratorstwo, w związku z czym najpóźniej około połowy XIV stulecia przystąpiono do budowy murowanego zamku, wznoszonego na miejscu starszej budowli drewnianej, a także w pobliżu jeszcze starszego grodziska, wówczas już od dłuższego czasu nie użytkowanego.
Około przełomu XIV i XV wieku zamek został przebudowany. Wiązało się to zapewne ze zmianami własnościowymi Unisławia, bowiem w 1384 roku Krzyżacy nadali miejscowe dobra („das hues czu Wenczlow”) w dożywotnie posiadanie rycerzowi Hansowi von Wedlowi. W 1391 roku w źródłach pisanych pojawił się ponownie prokurator unisławski, ale między 1400 a 1403 rokiem urząd ten ostatecznie zlikwidowano. Von Wedel był dłużnikiem zakonu, co wskazywałoby, że to nie on ufundował przebudowę. Być może związana była ona z krótkotrwałym powrotem zamku w ręce rycerzy zakonnych. Prawdopodbnie był on w posiadaniu Krzyżaków w 1410 roku, gdy zdobyty został przez wojska polskie i oddany przez króla Władysława Jagiełłę w zarząd kasztelana poznańskiego Mościckiego ze Stążewa. Już jednak w październiku tego samego roku Krzyżacy odbili Unisław.
Zamek unisławski został zniszczony podczas toczącej się w latach 1454-1466 wojny trzynastoletniej. Nastąpiło to najpewniej w wyniku działań zbrojnych, na skutek których doszło do dużego pożaru. Po tym wydarzeniu zamek nie był już odbudowywany, prawdopodobnie w związku ze zmianą sytuacji politycznej i powrotem ziemi chełmińskiej do Królestwa Polskiego. W 1495 roku król Jan Olbracht nadał Unisław biskupom chełmińskim, którzy poza terenem zrujnowanej budowli założyli dwór i folwark.
Architektura
Zamek zbudowany został na cyplu wysoczyzny, wcinającym się w dolinę płynącej po stronie zachodniej Wisły. Założenie było trójczłonowe. Składało się z zamku górnego, usytuowanego na skrajnym, zachodnim fragmencie cypla, a także z dwóch obszerniejszych podzamczy po stronie wschodniej. Wszystkie trzy człony oddzielone zostały od siebie poprzecznymi przekopami. Spadek terenu oddzielał też oba podzamcza od usytuowanego po stronie północnej grodziska, opuszczonego już w chwili przybycia Krzyżaków. Najlepiej warunkami terenu chroniony był zamek górny, górujący około 30 metrowymi skarpami nad doliną Wisły. Obydwa podzamcza posiadały zabudowę i obwarowania konstrukcji drewniano – ziemnej, przy czym pierwsze z nich (wewnętrzne) miało od północnego – zachodu, północy i wschodu podwójną linię fortyfikacji.
Zamek górny od około połowy XIV wieku składał się z wielkiego budynku na planie czworoboku o wymiarach około 16 × 30 metrów, prawdopodobnie posiadającego formę wieży mieszkalnej. Zajmował on południo – zachodnią część założenia, przed niewielkim dziedzińcem u bramy. Nie był podpiwniczony, a jego ściany miały grubość około 1,7 metra. Okazałe wymiary wskazywałyby, iż posiadał jakieś podziały wewnętrzne poszczególnych kondygnacji, co najmniej w postaci drewnianych ścianek działowych. Z kolei stosunkowo nieduża grubość murów obwodowych skłaniałaby do przypuszczeń, iż jego górne kondygnacje nie były murowane. Z cegły utworzono zapewne przeznaczony na funkcje gospodarcze parter oraz pierwsze piętro, gdzie znajdowały się komnaty reprezentacyjne i mieszkalne. Część z najniższych pomieszczeń mogła być przykryta kolebkowymi sklepieniami, stropy wyższych kondygnacji były raczej drewniane. Mieszkalne piętro mogło mieć odrębne wejście z zewnątrz po drewnianych schodach, podobnie jak pierwotnie na zamku w Bezławkach. Wyżej, zgodnie z innymi budowlami tego typu, najpewniej znajdowała się jedna lub dwie kondygnacje magazynowo – obronne o konstrukcji drewnianej lub szachulcowej.
Od strony północnej i wschodniej, a więc z kierunków dostępnych z przedzamcza, dom zamkowy był osłonięty murem obronnym. Mur ten zamykał przestrzeń wąskimi odcinkami przebiegającymi na przedłużeniu ścian budynku głównego. Kurtyny wydzielały międzymurze o szerokości około 6-7 metrów, które pełniło funkcję małego dziedzińca. Znajdowała się na nim drewniana zabudowa gospodarcza, między innymi w narożniku północno – wschodnim usytuowano kuchnię z piecem. Całość posiadała wymiary około 35 x 23 x 37 x 26 metrów, powiększone od zewnątrz o taras ziemny szerokości 6 metrów. Wjazd prowadził od wschodu przez most nad fosą. Przynajmniej po tej stronie krawędź tarasu wzmocniono brukiem kamiennym, a stromo opadający poniżej niego brzeg fosy drewnianą konstrukcją szalującą (cembrowiną).
Zamek górny posadowiony został na miejscu starszej, drewnianej strażnicy, dlatego po usunięciu i zniwelowaniu pierwotnej konstrukcji budowniczowie dysponowali dosyć płaskim, bardzo łagodnie opadającym ku zachodowi plateau. Obawa o stabilność zagrożonego erozją wzgórza, a zwłaszcza głównego budynku zamku, który stał w najbardziej wysuniętej części skarpy, sprawiła, że średniowieczny architekt zastosował szereg rozwiązań zabezpieczających statykę. Nie wykopano piwnic, zastosowano relatywnie cienkie ściany, a co za tym idzie górne kondygnacje wykonano najpewniej w lekkiej konstrukcji szkieletowej, a pod głównym domem wykonano fundamenty arkadowe. Tego typu punktowe konstrukcje wykonywano w przypadku obaw o stabilność gruntu, aby ciężar ścian nie oddziaływał na całej ich długości, a jedynie na punkty podparcia.
Na przełomie XIV i XV wieku na terenie parchamu wzniesiono budynek o długości około 22 metrów. Ponadto na miejscu starej kuchni wzniesiono nową budowlę, która opierając się o kurtynę muru obwodowego mierzyła 4 metry szerokości i najpewniej, mając 12 metrów rozpiętości, wypełniała całą przestrzeń na wschód od budynku północnego. Poza wymianą i powiększeniem zabudowy wewnętrznej wzmocniono także walory obronne zamku górnego, wznosząc na osi kurtyny wschodniej wysunięty w stronę podzamcza budynek bramny. Na skraju okalającego zamek tarasu ziemnego wykonano ogrodzenie z desek, zapewne rodzaj parkanu, w którym między wbite pionowo deski wkładano belki poziome. Po jego zewnętrznej stronie wykopano trójkątny w przekroju rów o głębokości 1 metra.
Stan obecny
Na powierzchni ziemi do czasów współczesnych nie zachowały się żadne pozostałości murów zamku, za wyjątkiem śladów gruzu ceglanego. Co więcej wzgórze zamkowe nie zachowało się w swojej pierwotnej formie. Od zachodu i południa jego znaczny obszar uległ erozji i osunięciu, a ponadto został rozkopany w celu pozyskania ziemi do osuszania niżej położonych gruntów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.
Wasik B., Zamek prokuratorski w Unisławiu. Układ przestrzenny i technika budowy w świetle badań archeologiczno – architektonicznych, „Ochrona Zabytków”, 1/2018.