Historia
Kościół św. Michała zbudowany został w związku ze sprowadzeniem do Tyńca pod koniec XII wieku braci z zakonu Joannitów. Ich obecność potwierdzona została w dokumencie wystawionym między 1170 a 1189 rokiem przez biskupa wrocławskiego Żyrosława. Z okazji konsekracji pierwszej świątyni hierarcha przekazał wówczas konwentowi dochody z dziesięcin z kilku wsi. Niedługo później, w 1203 roku wymieniony został w źródłach pisanych pierwszy komtur tyniecki.
Budowę murowanego, wczesnogotyckiego kościoła rozpoczęto około połowy XIII wieku od wzniesienia prezbiterium i zakrystii. Po ich ukończeniu, zapewne jeszcze w drugiej połowie XIII wieku, przystąpiono do budowy korpusu oraz wieży, a na początku XIV wieku wzniesiono murowany budynek komandorii.
Świątynia oraz zabudowania komandorii były kilkukrotnie przebudowywane: po raz pierwszy w 1534 roku, następnie w 1715 roku oraz w XIX wieku, kiedy to między innymi dostawiono kruchtę oraz dwie klatki schodowe. Komturię zakonu rycerskiego szpitalników rozwiązano w wyniku ustawy sekularyzacyjnej w 1810 roku.
Architektura
Kompleks zabudowań kościoła, cmentarza i budynku komturii wzniesiono w południowo – wschodniej części wsi, na terasie graniczącej od południa z rozlewiskami rzeki Ślęzy. Całość komandorii o wymiarach 95 x 105 metrów pierwotnie otaczał kamienny mur długości około 320 metrów, z bramą zlokalizowaną po stronie północnej. Na tym kierunku oraz także na wschodzie mur poprzedzała fosa, zasilana wodami pobliskiej rzeki. Bramę usytuowano w czworobocznym budynku (9×7 metrów) z przejazdem w przyziemiu, przed którym ponad fosą przerzucano zapewne zwodzony most.
Kościół powstał jako budowla orientowana, murowana z cegły w wątku wendyjskim i gotyckim (prezbiterium) oraz z kamienia łamanego z większymi ciosami granitowymi w narożach (nawa). Jako pierwsze zbudowano czworoboczne prezbiterium o wymiarach w planie 8,5 metra szerokości oraz 8 metrów długości, zamknięte na wschodzie pięcioboczną apsydą o szerokości 7,5 metra. Od południa przylegała do niego zakrystia mająca 4,3 metra szerokości i 8 metrów długości. Elewacje zewnętrzne apsydy udekorowano ostrołucznymi, opartymi na cokole wnękami, w których przepruto wąskie, rozglifione otwory okienne o także ostrołucznych zwieńczeniach. Prześwity otworów zapewne dekorowały proste ceglane maswerki, ściany natomiast wieńczył gzyms z ceramicznym fryzem. Narożniki czworobocznej części prezbiterium ujęto lizenami, elewacje w części podokapowej udekorowano fryzem ceramicznym, a w północnej ścianie przepruto dwa ostrołuczne okna z lizeną pomiędzy nimi. Przeciwną ścianę przysłaniała sklepiona kolebką zakrystia, która od wschodu oświetlana była niewielkim ostrołukowym oknem, zaś od południa dekorowana trzema lizenami pomiędzy którymi przepruto okna.
Wnętrze chóru przykryto dwoma polami sklepień, natomiast apsydę, oddzieloną ostrołuczną arkadą opartą na filarach, ozdobiono sklepieniem żebrowym, sześciopolowym. Żebra spływały na sześć kamiennych, kielichowych wsporników, podwieszonych pomiędzy oknami, pokrytych motywem wici roślinnej i ornamentem palmetowym. Wsporniki te spoczęły na ceramicznych służkach z cokołem. Dodatkowo w południowo – wschodniej ścianie usytuowano wnękę, zapewne służącą do przechowywania olei. Sklepienie w części czworobocznej także oparto na wspornikach, czterech w narożnikach i dwóch pomiędzy oknami. Były one pierwotnie pokryte, podobnie jak pozostałe wsporniki, żebra i służki czerwoną farbą, kontrastującą z białymi ścianami.
Nawa kościoła otrzymała w planie kształt wydłużonego prostokąta o wymiarach 19 x 11,7 metra. Jej elewację północną i południową przepruto trzema ostrołucznymi, rozglifionymi oknami z prześwitami dekorowanymi ceramicznymi i kamiennymi, prostymi maswerkami. Dodatkowo od północy na wysokości trzeciego okna osadzono portal wejściowy z prostym, ostrołukowym, kamiennym obramieniem. Wnętrze korpusu nakrywał drewniany strop lub otwarta więźba dachowa. Partię wschodnią przy arkadzie tęczy dekorowały dwa sklepione cyboria, oparte na trzech kamiennych wspornikach oraz ceramicznej lub kamiennej kolumnie z głowicą.
Po zachodniej części nawy usytuowana została czworoboczna w planie wieża mająca 8 x 8,5 metra, lekko przekrzywiona w planie w stosunku do korpusu. W jej przyziemiu znalazł się półkolisty portal o głębokim profilowaniu, wykonany z piaskowca. Istniała możliwość jego blokowania ryglem osadzanym w otworze w murze. Elewacje wieży otrzymały także okna usytuowane na trzech poziomach. Najniższy z nich oświetlały dwa otwory szczelinowe, na wyższych umieszczono okna prostokątne zamknięte łukami odcinkowymi. Wieżę wieńczył dach czterospadowy z krotką kalenicą, którego podstawę obiegał drewniany ganek hurdycji, oparty na belkach osadzanych w gniazdach na wysokości 21 metrów. Wewnątrz wieża w przyziemiu otwierała się do nawy sklepioną kolebkowo kruchtą, nad którą planowano umieścić sklepioną krzyżowo lożę komtura.
Po zachodniej stronie kościoła usytuowany był budynek komandorii o wymiarach 19 x 10 metrów, zwrócony dłuższym bokiem na wschód. Był on dwukondygnacyjny i podpiwniczony, wzniesiony z kamienia łamanego z narożnikami wzmacnianymi większymi blokami granitu. Otwory okienne były prostokątne, niektóre szczelinowe, ujęte granitowymi obramieniami (na północy umieszczone w trzech osiach a na zachodzie w pięciu). Bryłę budynku nakrywał wysoki dach dwuspadowy z dwoma szczytami: na północy i południu. Wnętrze parteru prawdopodobnie podzielone było drewnianymi lub szachulcowymi ściankami działowymi oraz nakryte płaskim stropem belkowym. Piwnicę zwieńczono sklepieniem kolebkowym, a skomunikowano z dziedzińcem granitowym portalem od południa.
Stan obecny
Kościół dawnej komandorii zachował do dnia dzisiejszego pierwotny układ, lecz bryła została częściowo zniekształcona późniejszymi przebudowami. Zmiany nowożytne spowodowały usunięcie stropów i zastąpienie ich otwartą więźbą dachową, założenie barokowego hełmu na wieżę, obniżenie dachu nawy, przebudowanie arkady tęczy, dobudowanie kruchty północnej i dwóch południowych aneksów z klatkami schodowymi. W pobliżu kościoła przetrwały także mury dwóch kondygnacji budynku komandorii (obecnie piwnica i parter), który wtopiony został w późniejsze zabudowania folwarczne i całkowicie utracił średniowieczne cechy stylistyczne. Mur obronny zachowany jest fragmentarycznie w niepełnej wysokości sięgającej 2-3 metrów. Budynek bramny widoczny jest tylko w postaci zarysu fundamentów przylegających do północno – zachodniego narożnika obecnego cmentarza.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Legendziewicz A., Średniowieczna komturia rycerskiego zakonu szpitalników św. Jana z Jerozolimy (Joannitów) w Tyńcu nad Ślęzą [w:] III forum architecturae Poloniae medievalis, Kraków 2013.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.