Historia
Kolegiatę NMP i św. Aleksego wzniesiono na miejscu działającego wcześniej pod tumskim grodem opactwa benedyktynów, poświadczonego w bulli papieskiej z 1136 roku („abbatia sancte Marie in castello Lancicie”). Budowę przypuszczalnie rozpoczęto około początku lat 40-tych XII wieku, być może z inicjatywy arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba ze Żnina, choć Łęczyca znajdowała się wówczas w rękach księżnej Salomei, po tym gdy po śmierci Bolesława Krzywoustego została wyodrębniona z dzielnicy senioralnej. Inicjatywa budowy mogła także należeń do jednego z książąt juniorów, synów Salomei i Bolesława, przy założeniu, że prace budowlane trwały krócej niż dwadzieścia lat. Konsekracja kościoła odbyła się bowiem w 1161 roku. Wziął w niej udział następca Jakuba, arcybiskup Janik (Jan Gryfita), a także wszyscy polscy biskupi i książęta. Do Łęczycy, wraz z princepsem Bolesławem Kędzierzawym, przyjechali jego dwaj młodsi bracia, Henryk i Kazimierz, którzy otrzymali później przydomki Sandomierski i Sprawiedliwy, duchowieństwo zaś reprezentowali oprócz arcybiskupa, biskup krakowski Mateusz, wrocławski Walter i kruszwicki Onold.
Przy tumskim kościele osadzone zostało dwunastoosobowe zgromadzenie kanoników świeckich, najstarsze w Polsce pozakatedralne, pełne zgromadzenie kanonickie. W ten sposób kolegiata w Łęczycy stała się drugą po katedrze kościelną placówką w archidiecezji gnieźnieńskiej. Od czasu ukończenia budowy, miało w niej miejsce 21 prowincjonalnych synodów łęczyckich, zjazdów przedstawicieli duchowieństwa i osób świeckich. Pierwszy z nich zwołano w 1180, ostatni natomiast odbył się w 1547. Prócz funkcji religijnej i polityczno – administracyjnej, kolegiata mogła też pełnić funkcje refugialne dla okolicznej ludności. W 1241 roku oparła się najazdowi Tatarów, ale w 1294 Litwini pod wodzą Witenesa zdołali ją zdobyć. Część miejscowej ludności uprowadzono wtedy w niewolę, pozostałych wymordowano, a kolegiatę spalono. Zawaliło się wówczas sklepienie prezbiterium i być może przegrody między nawami. Kilkanaście lat później Łęczycę najechali Krzyżacy, którzy w 1306 i ponownie w 1331 roku spustoszyli okoliczne tereny.
Przez kilka dziesięcioleci na przełomie XIII i XIV wieku kolegiata pozostawała zrujnowana. Odbudowę przeprowadził arcybiskup Jarosław Bogoria ze Skotnik w drugiej ćwierci XIV stulecia, kiedy to w architekturę kolegiaty wprowadzono elementy gotyckie. Kolejne zniszczenia wnętrza kolegiaty spowodował pożar z 1473 roku, który wymusił kolejny remont, zakończony w 1487 roku. W efekcie zmian w kościele pojawiły się ostrołukowe arkady i filary międzynawowe z cegły oraz sklepienia krzyżowo-żebrowe w nawach bocznych. W 1569 roku natomiast wybudowano przed wejściem głównym renesansową kruchtę.
W 1705 roku Łęczycę najechali Szwedzi, niszcząc przy tym także kolegiatę. W 1782 roku kościół został przebudowany w stylu klasycystycznym. W 1818 car Aleksander I Romanow zarządził kasatę łęczyckiej kapituły i kolegiata straciła swoją rangę. Od tego momentu aż do 1915 pozostawała kościołem parafialnym. Podczas bitwy nad Bzurą w 1939 roku została częściowo zniszczona i spalona. W 1947 rozpoczęto jej powojenną odbudowę połączoną z przywróceniem romańskiego wyglądu. Z uwagi na zły stan zabytku w latach 1995 – 2008 przeprowadzono ostatnią akcję konserwatorską, która zatrzymała postępujący proces degradacji murów, detali architektonicznych, rzeźb i malowideł.
Architektura
Kolegiata została zbudowana na terasie, około 3 metry wyższej niż sąsiednie tereny zalewowe, w obrębie istniejącej tam osady oraz starszego, benedyktyńskiego opactwa. Na miejscu kościoła funkcjonowała jednonawowa, zamknięta apsydą budowla, z wnętrzem podzielonym na cztery pomieszczenia, do której od zachodu przylegały dwa prostokątne budynki, z których zachodni dobudowany został po dłuższym okresie czasu. Całe założenie o wymiarach około 9 x 24 metry zostało po rozebraniu przykryte sztucznym nasypiskiem ziemi, służącym podniesieniu naturalnej wyniosłości terenu, a materiał budowlany z rozebranych murów wykorzystano przy wznoszeniu romańskiego kościoła.
Kolegiata wzniesiona została na fundamentach z nieopracowanych głazów łączonych zaprawą wapienno – glinianą. Jej mury o grubości 1,2 – 1,5 metra utworzono z kamieni eratycznych, obrobionych w regularne kwadratowe i prostokątne kostki, układanych w równe warstwy, przy czym narożniki wzmocniono większymi blokami piaskowca. Powyższe ciosy utworzyły obustronne lico ścian, natomiast wnętrze wypełniono nieobrobionymi kamieniami polnymi zalanymi zaprawą wapienną. Podobnie jak w starszej budowli wzmocnienie murów stanowiły belki. Elementy dekoracyjne oraz konstrukcyjne kościoła (bazy, głowice i gzymsy filarów, przeźrocza okienne) wykonano z piaskowca.
Kościół otrzymał formę trójnawowej, sześcioprzęsłowej bazyliki, z krótkim przęsłem prezbiterium o wymiarach wnętrza 6,6 x 3,6 metra, zamkniętym po stronie wschodniej apsydą o promieniu 2,7 metra i apsydiolą, flankowaną przez apsydy umieszczone na zakończeniu naw bocznych. Po północnej i południowej stronie skrajnych, wschodnich przęseł naw bocznych usytuowano podkowiaste w planie, niskie wieże czy też aneksy (nie przekraczające wysokością naw bocznych), a dwie kolejne, szeroko rozstawione, czworoboczne, wysokie wieże wzniesiono przy narożnikach zachodnich naw bocznych. Nawę główną od zachodu zamknięto wielką, dwukondygnacyjną apsydą o promieniu 3,8 metra, poprzedzoną bardzo krótkim przęsłem chórowym. Cały korpus uzyskał długość 28,7 metrów, przy szerokości nawy głównej 8,2 metrów i naw bocznych po 4 metry.
Obydwie czworoboczne wieże zachodnie zwieńczone zostały czterospadowymi dachami. Ich dwie najwyższe kondygnacje, wyróżnione odsadzkami muru i narożnymi lizenami połączonymi na samej górze fryzem arkadkowym, przebito typowymi dla budowli romańskich otworami w formie biforiów na niższym i triforiów na najwyższym piętrze. Wszystkie one zwieńczone zostały półkolistymi arkadkami, rozdzielonymi kolumienkami o kostkowych głowicach. Niższe kondygnacje wież ze względów obronnych przebito już tylko otworami szczelinowymi. Wysokie mury naw bocznych przebite zostały aż dwoma rzędami okien, z których niższe były nieco mniejsze, a wyższe, doświetlające empory, szerzej rozglifione. Stosunkowo wysokie, półkoliście zamknięte okna nawy głównej zgrupowano po dwa na przęsło.
Wejście do kolegiaty prowadziło dwoma portalami zachodnimi po bokach dużej apsydy, których umieszczenie możliwe było za sprawą szerokiego rozstawienia czworobocznych wież. Główny romański portal, prawdopodobnie wykonany w Moguncji, osadzony został w północnej ścianie nawy bocznej, na wysokości trzeciego przęsła od zachodu. W uskoki jego ościeży wstawione zostały dwie kolumny z kapitelami o dekoracji zoomorficznej (kozły, orzeł), a na powierzchni czołowej przystawiono dwie kolumny antykizujące (liście akantu). W półkolistym tympanonie przedstawiono tronującą Matkę Boską z Dzieciątkiem i anioły trzymające lilię i krzyż. Z trzech wałków archiwolty dwa wewnętrzne ozdobiono ornamentacja roślinną, podczas gdy na zewnętrznym umieszczono motyw pierścieni połączonych opaskami, stanowiących ramy dla wyobrażeń zwierzęcych zaczerpniętych z bestiariusza. Co więcej na blokach podtrzymywanych przez zewnętrzne kolumny ukazano walki zwierząt przy udziale lwa i gryfa. Stanowiły one monumentalną oprawę archiwolty na którą składały się także przedstawienia figuralne.
Wewnątrz korpus kolegiaty podzielony został na nawy czworobocznymi filarami z półkolistymi arkadami, nad którymi utworzono boczne galerie – empory, zwrócone ku nawie głównej dwudzielnymi przeźroczami. Nad przeźroczami trzeci poziom stanowiło clerestorium z oknami nawy głównej. Apsyda zachodnia wraz z krótkim przęsłem chórowym została przedzielona na dwie kondygnacje z których dolna była niska i przysadzista, a górna stanowiła emporę. Zawieszono ją na nieco wyższym poziomie niż empory boczne, z którymi miała bezpośrednie połączenie poprzez korytarz umieszczony w grubości muru. Komunikację pioną zapewniały kręcone schody znajdujące się w pogrubionych murach narożników wewnętrznych obu wież zachodnich. Wnętrza wież zachodnich, sklepionych w przyziemiu, łączyły się na piętrze z emporami bocznymi. We wschodniej części kościoła komunikację z emporami bocznymi prawdopodobnie zapewniały schody w wieżyczkach podkowiastych.
Nawa główna romańskiej kolegiaty przykryta była płaskim, drewnianym stropem. Nawy boczne zwieńczono sklepieniami krzyżowymi bez żeber, prezbiterium sklepieniem kolebkowym, zaś apsydy konchami. W tych ostatnich stały ołtarze boczne, zaś w środkowej apsydzie wschodniej dwa ołtarze główne, odpowiadające dwóm wezwaniom kolegiaty. Łącznie ołtarzy mogło być siedem, co wiązałoby się z dostosowaniem wnętrza do liturgii procesyjnej.
Wnętrze kolegiaty przebudowano w XV wieku. Filary międzynawowe uzupełniono wówczas cegłą, a romańskie biforia empory bocznej zastąpiono ceglanymi, ostrołucznymi arkadami osadzonymi na ośmiobocznych w przekroju filarach. Celem przedłużenia prezbiterium zamurowano dwie wschodnie pary arkad. Ponadto wprowadzono gotyckie otwory okienne z ceglanymi ościeżami oraz wybudowano sklepienia krzyżowo – żebrowe w nawach bocznych (w nawie głównej pozostawiono płaski strop drewniany). Od czasu gotyckiej odbudowy w drugim od wschodu przęśle nawy głównej funkcjonowała przegroda lektorium, oddzielająca część kościoła przeznaczoną dla świeckich. Prawdopodobnie również wtedy, w ostatnim przęśle wschodnim nawy południowej, wymurowano z cegieł zakrystię oraz włączono do niej przyziemie sąsiedniej wieży, likwidując w niej klatkę schodową.
Stan obecny
Kolegiata zachowała do dnia dzisiejszego pierwotny układ przestrzenny, dzięki czemu należy do najlepszych przykładów architektury romańskiej w Polsce, choć jej wnętrze przebudowane zostało w okresie gotyku a w okresie powojennym usuwano liczne przekształcenia wprowadzone w XVII i XVIII stuleciu. Między innymi przywrócono wówczas romańską formę większości okien (zwłaszcza okien empor bocznych oraz okien nawy głównej, odwzorowanych na przykładzie zachowanej pary w prezbiterium), ale z nieznanych powodów nabudowano podkowiaste wieże (a w zasadzie aneksy) o dodatkowe kondygnacje. Założono także betonowe stropy, ze względu na zagrożenie statyczne budowli. Do elementów pierwotnych należy prezbiterium z apsydą, mury korpusu nawowego do wysokości empor, dolne partie filarów oraz część zachodnia z wieżami i apsydą, przy czym do wybitnych zespołów rzeźby romańskiej należy główny portal północny. Zachowały się również portale po bokach apsydy zachodniej oraz przeźrocza wieży południowej za wyjątkiem jednej odkutej na nowo kolumienki. Pierwotne sklepienia przetrwały w bocznych apsydach, podczas gdy w prezbiterium tylko wyprowadzenia i pasy sklepienne, podtrzymujące sklepienie z XIX wieku. Wyjątkowe znaczenie posiada malowidło ścienne zdobiące konchę dolnej apsydy zachodniej, przedstawiające Chrystusa w asyście tetramorfów. Gotyckie są ceglane filary i ostrołukowe arkady.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Maik J., Początki kościoła w Łęczycy. Badania opactwa i kolegiaty w Tumie pod Łęczycą, „Przegląd archeologiczny”, nr 65, 2017.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.