Historia
Osada Toszek („villa Tassau”) po raz pierwszy odnotowana została w bulli z 1193 roku. W 1222 roku wspomniany został kasztelan toszecki Jakub („Jacobo de Tossech castellanis”), urzędujący na terenie grodu dzielnicy opolskiej, poprzednika murowanego zamku. Kolejny kasztelan o imieniu Jan wymieniony był w 1226 roku, w 1239 roku Jaksa, natomiast w 1247 roku niejaki Dobiesław. W 1245 roku zamieszczono wzmiankę o „burg Thoseh” w dokumencie księcia opolskiego Mieszka, który zwolnił mieszkańców wsi Poniszowice z ciężarów na rzecz zamku. Jeszcze w tym samym roku Mieszko sporządził w Koźlu testament, w którym zapisał swojej żonie dożywocie w „castrum Toshecz”. Informacje te zapewne dotyczyły jeszcze budowli drewniano – ziemnej.
Wraz ze śmiercią w 1281 lub 1282 roku księcia opolsko – raciborskiego Władysława, przeprowadzono podział jego dóbr pomiędzy czterech synów. Kasztelania toszecka znalazła się wówczas w granicach księstwa kozielsko – bytomskiego, rządzonego do 1354 roku przez odrębną linię Piastów. Był to okres w którym pod zamkiem zostało lokowane miasto, w 1309 roku posiadające już własnego wójta. Być może w ramach księstwa kozielsko – bytomskiego czasowo wyodrębniło się nawet księstwo toszeckie, bowiem jeden z władców, Bolesław, od 1321 roku arcybiskup ostrzychomski, używał tytułu księcia toszeckiego. Po jego śmierci Toszek wpierw przejęty został przez Konrada oleśnickiego, a w 1357 roku na skutek kolejnych podziałów włączony został do księstwa cieszyńskiego. Przypuszczalnie w ramach tego władztwa do końca XIV wieku zamek w Toszku przebudowany został do formy murowanej.
W 1414 roku ziemia toszecka przyłączona została do nowo powstałego księstwa oświęcimskiego pod władzą księcia Kazimierza. Za jego rządów Toszek w 1429 roku spalony został przez husytów. Odbudowę przeprowadzić mógł w drugiej połowie XV wieku książę oświęcimski Przemysław, który otrzymał zamek i miasto w 1445 roku, na skutek podziału schedy po księciu Kazimierzu. Przemysław rządził księstwem do 1484 roku, po czym król Maciej Korwin włączył Toszek do dóbr swego syna Jana. W 1487 roku na zamku i księstwie ustanowiono zastaw, przez co pod koniec XV wieku ich właściciele często się zmieniali. Dopiero w 1497 roku Toszek na dłużej przejął książę Jan opolski. Wraz ze śmiercią w 1532 roku księcia Jana II Dobrego, ostatniego przedstawiciela opolsko-raciborskiej linii Piastów, zamek przypadł czeskiemu królowi Ferdynandowi, a ten oddał go margrabiemu brandenburskiemu Jerzemu Hohenzollernowi.
W drugiej połowie XVI wieku Toszek należał do rodziny von Redern, która po pożarze z 1570 roku przekształciła zamek w renesansową rezydencję. Kolejną gruntowną przebudowę przeprowadzili w latach 1650-1666 nowi właściciele Toszka, Colonnowie. Później zamek był w posiadaniu kilku innych rodzin (Peterswald, Kotulińscy, Posadowscy, Eichendorf, Gaschin), które remontowały i przekształcały swą siedzibę zgodnie z panującymi aktualnie gustami. Do upadku rezydencji przyczynił się wielki pożar z 1811 roku. Dopiero w latach 1957–1963 zamek został częściowo odbudowany z przeznaczeniem na siedzibę placówek kulturalnych.
Architektura
Zamek powstał na spłaszczonym wierzchołku wzgórza o wzdłużnej osi na linii wschód – zachód. Stoki wzniesienia najmniej przystępne były od północy i zachodu, gdzie opadały do doliny niewielkiego strumienia. Również na południu zbocza charakteryzowały się dużymi spadkami, natomiast po stronie wschodniej teren obniżał się nieco łagodniej. Tam też ulokowane zostało podzamcze, przez całe średniowiecze zapewne o konstrukcji drewnianej, a dalej obwarowane miasto o mocno wydłużonym w planie kształcie zajmującym obszar około 5,5 ha. Dostęp do zamku możliwy był więc po przedostaniu się do miasta, za pomocą jednej z dwóch bram miejskich (południowej i wschodniej), a następnie prowadził nad przekopem na teren podzamcza.
Kamienne mury obwodowe zamku dostosowane były do formy wzgórza. Poprowadzono je wzdłuż krawędzi stoków, dlatego posiadały w planie zaoblony kształt. Jedynie po stronie północnej poprowadzono długą prostą kurtynę, prosty był także krótki fragment odcinka zachodniego muru. Być może wynikało to z dostawionych tam pierwotnie budynków mieszkalnych i gospodarczych. Dodatkowe zabudowania mogły się znajdować od XV wieku również w południowej części dziedzińca. Wjazd do zamku prowadził od wschodu przez most przerzucony nad fosą i przez wysunięte przedbramie o formie długiej szyi, być może dobudowane w XV stuleciu.
Nie ma pewności czy zamek w średniowieczu posiadał wysokościową dominantę w postaci wieży. Spośród dwóch wież jakie zbudowano w zachodniej części dziedzińca starszą wydawałaby się wieża południowo – zachodnia, posiadająca masywniejsze mury i nieco większe rozmiary. Być może wzorowana była na wieży głównej zamku w Cieszynie, także czworobocznej i umieszczonej z dala od bramy. Nie ma jednak pewności czy powstała w okresie średniowiecza. Co charakterystyczne na weducie z 1536 roku zamek posiadał już ujednoliconą wysokościowo bryłę z dwoma skrzydłami na planie litery L (prawdopodobnie ukazano skrzydło południowe i zachodnie).
W trakcie XVI-wiecznej odbudowy po pożarze, we wschodniej części dziedzińca wzniesiono dom mieszkalny, posiadający dwie narożne, cylindryczne wieże po stronie południowej. Po stronie wschodniej przebudowano podzamcze, otoczone wówczas murem z bastejami. Zmodernizowano również dawny wjazd do zamku, powiększając budynek bramny wraz z przedbramiem.
Stan obecny
Dzisiejszy częściowo odbudowany zamek w Toszku swym wyglądem nawiązuje głównie do stanu po XVII-wiecznej przebudowie. Przetrwało skrzydło północne wraz z wieżą północno – zachodnią, a także skrzydło wschodnie z dwoma nowożytnymi flankującymi wieżami, odbudowanymi w latach 1956-1960. W jego murach ukryte są ściany gotyckiego przedbramia, włącznie z XV-wiecznym portalem (widocznym tylko od strony wewnętrznej, od zewnątrz przysłoniętym portalem barokowym). Po gruntownie przebudowanym w XVII wieku skrzydle zachodnim przetrwały jedynie skromne fragmenty murów, natomiast po przyległej do niego czworobocznej wieży południowo – zachodniej widoczny jest tylko obrys murów na poziomie gruntu. Barokowe skrzydło południowe znajduje się w stanie zaawansowanej ruiny, z murem zewnętrznym pierwotnie będącym częścią XIV-wiecznego obwodowego muru obronnego.
Obecnie zamek stanowi siedzibę Centrum Kultury „Zamek w Toszku” i jest udostępniony do zwiedzania. Wejście na jego teren jest możliwe codziennie w godzinach od 8.00 do 22.00. Muzeum jest czynne codziennie od wtorku do piątku w godzinach od 9.00 do 15.15 oraz w soboty, niedziele i święta w godzinach od 11.00 do 18.00. W dni weekendowe i święta oprowadzanie odbywa się co pełną godzinę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Guerquin B., Zamki w Polsce, Warszawa 1984.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Przybyłok A., Mury miejskie na Górnym Śląsku w późnym średniowieczu, Łódź 2014.
Siemko P., Zamki na Górnym Śląsku od ich powstania do końca wojny trzydziestoletniej, Katowice 2023.