Historia
Najstarsze, drewniano – ziemne obwarowania Toruń posiadał już w pierwszej połowie XIII wieku, gdyż oparł się najazdowi Świętopełka w 1242 roku, toczącego wojnę z koalicją złożoną z Krzyżaków, biskupa kujawskiego, książąt pomorskich, Konrada mazowieckiego oraz Przemysła I i Bolesława Pobożnego. Wzniesiono je zapewne z pomocą miejscowej ludności w niedługim czasie po przeniesieniu pierwotnej osady na teren późniejszego Starego Miasta. Ich budowę przewidywał przywilej miejski z 1233 roku.
Ceglane mury Starego Miasta zaczęto budować około połowy XIII wieku. Przyjmuje się, iż miało to miejsce między 1246 a 1262 rokiem, kiedy to zawarto umowę między zastępcą krzyżackiego mistrza krajowego a miastem, w której to drugie zrzekło się pokrywania przez Krzyżaków części kosztów straży. W 1264 roku Krzyżacy, widząc jak szybko rozwija się miasto, lokowali w jego sąsiedztwie, po wschodniej stronie, drugi ośrodek miejski zwany Nowym Miastem. Otrzymał on swoje własne, odrębne obwarowania, jedynie od strony zachodniej był on pozbawiony murów, gdyż na tym odcinku stykał się ze Starym Miastem. Następnie na przełomie XIII i XIV wieku mury Starego Miasta wzmocniono basztami, a na początku XIV wieku pracowano nad murem zewnętrznym.
W XV i XVI stuleciu mury miejskie były wciąż modernizowane i przystosowywane do rozwijającej się techniki wojennej (podwyższanie głównego muru, rozbudowa baszt i bram). W 1412 i 1419 roku wzmiankowano w źródłach pisanych prace przy murach, wydawano też zakazy zastawiania ich zabudową mieszkalną lub gospodarczą. W 1432 roku miała zostać rozebrana stara i wzniesiona nowa brama Mostowa. W 1429 wzniesiono barbakan przed bramą Starotoruńską, a w 1448 rozpoczęto budowę drugiego, przed bramą Chełmińską, ukończonego w 1452 roku. W połowie XV wieku prowadzono także roboty przy fosie, a w 1472 roku zebrano specjalny podatek przeznaczony na naprawę zaniedbanych części obwarowań. Oprócz tego około 1500 roku dwie baszty narożne Starego Miasta: północno-zachodnią i północno-wschodnią, przebudowano na okrągłe basteje wypełnione ziemią, przystosowane do obrony artyleryjskiej. W 1523 roku powołano pomocników miejskich budowniczych do stałego nadzoru stanu obwarowań.
W okresie wczesnonowożytnych głównym problemem nadal było utrzymywanie fortyfikacji w dobrym stanie, czemu między innymi miał służyć podatek miejski nałożony w 1563 roku. Z czasem jednak średniowieczne obwarowania stały się przestarzałe, dlatego w 1629 roku podjęto budowę nowoczesnych, ziemnych fortyfikacji bastionowych poza średniowiecznymi murami miasta, przez co stare, pierwotne obwarowania zaczęły tracić na znaczeniu. Ucierpiały także podczas podczas oblężenia Torunia przez wojska szwedzkie Karola XII w 1703 roku i w czasie wojen napoleońskich na początku XIX stulecia. Ostatecznie zostały w większości rozebrane przez władze pruskie w drugiej połowie XIX wieku (bramę Kotlarską rozebrano w 1834 roku, Starotoruńską w 1878 roku, Paulińską w 1879 roku, Chełmińską w latach 1887-1889).
Architektura
Obwarowania posiadały wszystkie trzy toruńskie jednostki urbanistyczne: Stare Miasto, Nowe Miasto oraz zamek krzyżacki, usytuowany po wschodniej stronie Starego Miasta, na styku z Nowym Miastem. Od wschodu Stare Miasto początkowo ochraniał strumień Postolsk (Bostoltz), od południa szerokie koryto Wisły, natomiast od zachodu i północy, gdzie nie było większych przeszkód naturalnych, konieczne było przekopanie fosy. W planie Toruń uzyskał kształt nieregularnego pięcioboku, do którego od wschodu dołączono trapezowate Nowe Miasto. Oba zespoły miejskie skupione były wokół czworobocznych rynków, z których narożników wybiegały w stronę głównych bram najważniejsze drogi (za wyjątkiem bramy Starotoruńskiej). Wzdłuż obwarowań, po ich wewnętrznej stronie najpewniej na większości obwodu zachowano uliczkę podmurną.
Długość obwodu murów staromiejskich wynosiła 1700 metrów, a murów nowomiejskich 1100 metrów. Obwarowania otaczały miasto podwójnym obwodem, składającym się z muru wysokiego od strony miasta i rozdzielonego międzymurzem (parchamem) o szerokości około 10 metrów niższego i cieńszego muru zewnętrznego. Dodatkowo poprzedzony był on nawodnioną fosą, za wyjątkiem najbezpieczniejszej południowej strony Starego Miasta. Tam gdzie naturalną obroną była Wisła, zastosowano mur pojedynczy bez parchamu.
Mur głównego obwodu Starego Miasta miał około 8-9,5 metra wysokości (wraz z blankami) i grubość około 1,2-1,5 metra. Zwieńczony był krenelażem i chodnikiem dla obrońców. Wchodziło się na niego za pomocą drabin lub drewnianych schodów. W XV wieku koronę muru zaczęto przykrywać daszkami w celu zabezpieczenia przed deszczem obrońców posługujących się bronią palną. W okresie tym mury podwyższono także o 1 metr, co widoczne jest po śladach zamurowanego krenelażu. Za murem, po jego wewnętrznej stronie biegła szeroka uliczka przymurna, umożliwiająca szybkie przemieszczanie się w obliczu zagrożenia. W średniowieczu rygorystycznie przestrzegano by nie była ona zabudowywana.
Mur zewnętrzny posiadał 5,5 metra wysokości (łącznie z blankami), około 1,2 metra grubości i ganek dla obrońców na wysokości 3 metrów. Merlony miały 2,7 metra szerokości, pół metra grubości i były oddalone od siebie o 1,25 metra. Co drugi merlon posiadał otwór strzelecki. Zewnętrzny mur od strony Nowego Miasta posiadał nieco inne wymiary. Miał mieć 1 metr grubości na wysokości 3 metrów, ganek obronny o szerokości 1 metra wsparty na kroksztynach i merlony oddalone od siebie w przedziałach od 1 do 1,5 metra. Obszar międzymurza miał w trakcie oblężenia za zadanie utrudnić dostęp do głównego obwodu, w okresie pokoju czasem przeznaczany była na strzelnicę.
Obwarowania wzmacniały liczne baszty, budowane na planie czworoboku i wieloboku, rzadziej półkola. Pierwotnie baszty, podobnie jak i bramy, niewiele przewyższały mur obronny. Większość spośród nich zwieńczona była krenelażem, większość także początkowo była otwarta od strony miasta. Później rozbudowywano je, podwyższając, zadaszając i zamykając od strony wewnętrznej. W XV i XVI wieku, kiedy nastąpiła największa rozbudowa systemu średniowiecznych murów miejskich, Stare Miasto posiadało 33 baszty, a Nowe Miasto 21 baszt (liczby przybliżone gdyż zachowane plany przedstawiają nieco różne ich ilości). Odległości między nimi były różne, przyjmuje się, iż najczęściej było to 20-25 metrów. Również wymiary poszczególnych baszt znacznie się różniły. Dla przykładu Krzywa Wieża miała 10×8 metra w planie i 16 metrów wysokości, baszta Gołębnik 9×4,5 metra u podstawy i 19,5 metra wysokości, baszta Żuraw 9×4,5 metra u podstawy i 14 metrów wysokości, baszta przy ul. Podmurnej 20 miała wymiary 7×7 metrów, a baszta przy ulicy Podmurnej 26 wymiary 8×6,2 i 15 metrów wysokości.
Na wyjściach głównych szlaków komunikacyjnych ze Starego Miasta Torunia umieszczono 8 bram miejskich. Na zachód prowadziła brama Starotoruńska, od 1429 roku poprzedzona barbakanem i szyją bramną. Na północ wiodła brama Chełmińska umieszczona w czterokondygnacyjnej wieży, także poprzedzona od 1452 roku barbakanem zwanym Kocim Brzuchem. Była najprawdopodobniej najwyższą bramą Torunia, gdyż mierzyła 21 metrów. Stare i Nowe miasto łączyła masywna brama Paulińska, zwana także Więzienną oraz brama Kotlarska. Na południu znajdowały się cztery bramy wiślane: Klasztorna, Łazienna, Żeglarska i Mostowa. Do Nowego Miasta prowadziły trzy bramy: Prosta zwana także Główną, brama św. Katarzyny zwana też Bydlęcą i brama św. Jakuba zwana Drzewną, wzmocniona dwubasztowym przedbramiem.
Przedbramia o różnej formie posiadały od XV wieku wszystkie bramy toruńskie za wyjątkiem bram nadwiślańskich. Same baszty bramne początkowo były niskie, niewiele przewyższające mur obronny, nie posiadały dachów i zwieńczone były blankami. Wniesiono je w trzech formach: wysokich na planie prostokąta (np brama Chełmińska), szerokich na planie prostokąta (np. brama Klasztorna, pierwotnie niższa, podwyższona o jedną kondygnację w XV wieku) oraz osobny przypadek który stanowiła brama Mostowa. Wzniesiono ją późno, w 1432 roku na miejscu starszej bramy, dlatego otrzymała zaokrąglone narożniki w celu uodpornienia na ostrzał broni palnej. U góry zapewne obiegał ją drewniany ganek obronny. Bramy oraz część baszt zdobione były dekoracją w postaci tynkowanych fryzów, obramionych fazowaną lub profilowaną cegłą, tynkowanych blend i płycin, fryzów ząbkowych oraz fryzów tworzonych z ceramicznych kształtek.
Szczytowym osiągnięciem w zakresie obrony bram były dwa barbakany. Barbakan przed bramą Starotoruńską miał średnicę około 26 metrów i nakryty dachem ganek obronny z otworami strzeleckimi w formie machikuł. Na jego najwyższej kondygnacji stała mniejsza okrągła wieżyczka obserwacyjna. Barbakan bramy Chełmińskiej miał kształt ośmioboku o średnicy 30 metrów i o pięciu kondygnacjach. Najwyższe piętro otoczone było machikułami wspartymi na kamiennych kroksztynach. W podłodze krytego ganku znajdowały się otwory przez które strzelano lub wylewano ciecze. Na dwóch górnych kondygnacjach umieszczono otwory strzelcze dla ręcznej broni palnej. Z basztą bramną łączyła go długa na 27 metrów i szeroka na 3 metry szyja. Barbakan otoczony był fosą o szerokości około 13 metrów przez którą prowadził drewniany, zapewne zwodzony most. Barbakan bramy Chełmińskiej powstał 23 lata później niż barbakan bramy Starotoruńskiej i zapewniał skuteczniejszą obronę, rozszerzał bowiem zasięg skutecznego ostrzału na cały odcinek fosy w kierunku zachodnim.
Zewnętrzną strefę obrony stanowiła nawodniona fosa. Stare Miasto miało obmurowany przekop o szerokości około 40 metrów, Nowe Miasto węższą, szerokości 20 metrów. Podobnymi fosami o szerokości 20 metrów otoczono również oba barbakany. Fosy obu ośrodków miejskich zasilane były wodami Strugi Toruńskiej. Po wschodniej stronie Starego Miasta płynęła ona oddzielnym korytem obok klasztoru dominikanów do młynów zamkowych, napędzanych jej wodami. Poziom wody w fosie regulowały śluzy znajdujące się obok zamku i na wysokości Krzywej Wieży. Jak informowały źródła pisane fosy czyszczono co kilkanaście lat, częściowo z powodów obronnych (by nie zarastały), częściowo higienicznych (wylewane tam były nieczystości).
Stan obecny
Obecnie najdłuższy odcinek zachowanych toruńskich murów obronnych ciągnie się wzdłuż Wisły. Poza tym fragmenty murów wraz z innymi elementami średniowiecznego systemu fortyfikacyjnego znaleźć można m.in. wzdłuż południowego i północnego odcinka ulicy Podmurnej oraz w okolicach placu po dominikańskim zespole klasztornym i Kościele św. Mikołaja. Co warte odnotowania zachowany odcinek murów obronnego wzdłuż ul. Pod Krzywą Wieżą jest najstarszym zachowanym fragmentem muru miejskiego w Polsce, datowanym na lata 1246-1262. Oprócz kurtyn muru obronnego do dzisiaj zachowały się trzy bramy od strony Wisły: Mostowa, Żeglarska i Klasztorna oraz 9 baszt w południowym i zachodnim odcinku obwodu fortyfikacji Starego Miasta. Z obwarowań Nowego Miasta nie przetrwała żadna brama ani baszta.
pokaż basztę Krzywa Wieża na mapie
pokaż bramę Klasztorną na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Thorn, red. J.Heise, Danzig 1889.
Gąsiorowski E., Średniowieczne obwarowania Torunia, Toruń 2007.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne od Malborka do Torunia, Warszawa 2004.