Historia
Osada Szydłowiec po raz pierwszy pojawiła się w źródłach pisanych w 1360 roku, w dokumencie króla Kazimierza Wielkiego. Jej parafię erygował w 1401 roku biskup Piotr Wysz, a kościół pod wezwaniem św. Zygmunta, wówczas jeszcze konstrukcji drewnianej, ufundowali ówcześni właściciele Szydłowca, bracia Jakub i Sławko Odrowążowie. W XV wieku Jakub, dworzanin biskupa krakowskiego, uczestnik bitwy pod Grunwaldem, oraz jego brat Sławko, jako pierwsi Odrowążowie przyjęli nazwisko Szydłowieckich. Oni też w 1427 roku nadali osadzie prawa miejskie i otrzymali od Władysława Warneńczyka przywilej na doroczny jarmark. Bracia obdarować też mieli kościół czterema łanami roli, sadzawką rybną, łąką, lasem z barciami, oraz dwiema karczmami, które stały na placu obok drewnianej świątyni.
W końcu XV wieku burgrabia krakowski i podskarbi wielki koronny, Jakub Szydłowiecki, rozpoczął budowę murowanej fary. Prace zakończył około 1525 roku jego brat Mikołaj Szydłowiecki, kasztelan radomski i podskarbi wielki koronny. Wzniósł on późnogotycką dzwonnicę, a także południową kaplicę będącą nekropolią rodową, w której spoczęły prochy jego samego, jego ojca Stanisława oraz brata Jakuba. Do udekorowania kościoła oraz kaplicy najprawdopodobniej sprowadził z Mogiły sławnego Stanisława Samostrzelnika. Na zakończenie prac, w 1527 roku została ufundowana przez Mikołaja Szydłowieckiego przykościelna szkoła elementarna, której rektorem został jeden z sześciu szydłowieckich mansjonarzy.
W 1564 roku kościół został zamknięty przez Mikołaja Radziwiłła Czarnego, zagorzałego kalwina. Według relacji kanonika krakowskiego Macieja Drzewickiego, Mikołaj dokonał spisu wszystkiego, co się znajdowało w kościele i opieczętował go, uniemożliwiając w ten sposób mieszkańcom korzystanie z nabożeństw i wszelkich obrzędów. Kościół ponownie otwarto albo po śmierci Mikołaja w 1565 roku, albo dwa lata później po powrocie z zagranicy jego syna, katolika Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, zwanego Sierotką.
W 1709 roku, na skutek zarządzenia władz została zamknięta szkoła parafialna, a w 1712 roku spłonęła stara plebania. Sam kościół co prawda nie został spustoszony pożarem z 1876 roku, ale zniszczona została pobliska późnogotycka dzwonnica. Pomimo trudnej sytuacji finansowej, kościół wyremontowano dzięki ofiarności mieszczan w latach 1903 – 1906. Kolejne naprawy konieczne były po uszkodzeniach odniesionych na skutek bombardowania z 1945 roku.
Architektura
Kościół wymurowany został z miejscowego piaskowca. Pod koniec średniowiecza składał się z orientowanego względem stron świata, trójprzęsłowego prezbiterium po stronie wschodniej oraz prostokątnej, szerszej i wyższej nawy od zachodu. Od północy do prezbiterium przystawiona została dwuprzęsłowa zakrystia i jednoprzęsłowy skarbczyk. Z kolei do nawy od południa dostawiona została kaplica Najświętszej Marii Panny, zaś od północy kaplica św. Stanisława i kruchta. W południowo – zachodnim narożniku przykościelnego placu usytuowano wolnostojącą dzwonnicę o trzech kondygnacjach, wzniesioną na rzucie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 8,1 x 8,8 metra.
Mury kościoła opięte zostały przyporami, a cały kościół obiegły profilowane kamienne gzymsy: cokołowy, kapnikowy i koronujący. Od wschodu i zachodu nawy umieszczono schodkowe, ceglane szczyty, ze sterczynami i z blendami, ozdobione tarczami z herbami fundatorów: Odrowąż, Łabędź, Jastrzębiec i Sulima. Prezbiterium i nawa nakryte zostały stromymi dachami dwuspadowymi z storczykową więźbą dachową z XVI wieku. Okna w większości otrzymały formy ostrołukowe, profilowane, dwudzielne, z wyjątkiem okien w fasadzie i zakrystii od strony wschodniej. Komunikację zapewniało sześć profilowanych portali: zachodni, z kruchty do nawy, z prezbiterium do zakrystii, z zakrystii do skarbczyka, na chór muzyczny, na schody do chóru.
Wewnątrz prezbiterium kościoła sklepione zostało sieciowo – gwiaździście, w oryginalnym układzie podzielonym na trzy identyczne przęsła prostokątne i wschodnie zamknięcie wieloboczne. Łuki żeber podzieliły obszar każdego przęsła na kilkanaście drobnych pól wypełnionych wysklepkami. Kompozycję zdominowały kształty centralnie umieszczonych ośmioramiennych dużych gwiazd, których ramiona nie doszły jednak bezpośrednio do ścian. Trzy kolejne gwiazdy, utworzone z segmentów łukowych żeber, połączono w ciąg, tworząc formę łańcucha dzięki nakładającym się wzdłuż osi sklepienia romboidalnym ramionom. W ten sposób granice przęseł zostały przerwane i powstał efekt scalenia całego układu. Kamienne, profilowane masywne żebra opuszczono na ściany, wzmocnione w tych miejscach zewnętrznymi skarpami.
Nawa otrzymała drewniany strop, choć pierwotnie planowane było prawdopodobnie założenie w niej sklepienia, na co wskazują wzniesione wokół niej przypory. Ich rozmieszczenie sugerowałoby możliwy układ halowy czterofilarowy, typowy dla grupy późnogotyckich świątyń w ośrodkach małopolskich. Przy ścianie zachodniej nawy około 1515 – 1532 umieszczono drewniany chór muzyczny wsparty na kolumnach, połączony z wewnętrzną, wieloboczną wieżyczką schodową. Zakrystia, kaplice i kruchta zwieńczone zostały sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, za wyjątkiem kaplicy południowej przykrytej jednoprzęsłowym sklepieniem gwiaździstym.
Stan obecny
Kościół jest zabytkiem wysokiej klasy. Zachował formę późnogotycką, jedynie od zachodu do nawy przylega kruchta pochodząca z czasów przebudowy Radziwiłłowskiej z XVII wieku. Obok kościoła na cmentarzu stoi pochodząca z XVI wieku dzwonnica, wewnątrz natomiast uwagę zwraca przede wszystkim bogate sklepienie prezbiterium.
Z uwagi na dużą wartość kulturową, historyczną i artystyczną zabytek został poddany badaniom konserwatorskim i pracom restauratorskim. W ich wyniku odsłonięto polichromie i detale architektoniczne związane z fundacją i mecenatem rodu Szydłowieckich. Swoistą dekorację zewnętrznych ścian kościoła od strony południowej stanowią inskrypcje wyryte w blokach piaskowca. Zawierają one rysunki, imiona, nazwiska i daty wskazujące, iż powstały na przełomie XVI i XVII wieku. Zapewne stanowiły formę upamiętnienia spoczywających na przykościelnym cmentarzu mieszkańców miasta.
Unikatowym malowidłem jest umieszczony na północnej ścianie nawy kościoła pełnowymiarowy wykres, czyli naturalnej wielkości plan, projekt sklepienia, mierzący około 13×8,5 metra, przykład gotyckiego rysunku architektonicznego. Pochodzi zapewne sprzed roku 1509 roku, gdy ukończono już budowę prezbiterium i nawy. Niestety w drugim etapie wznoszenia kościoła uległ częściowemu uszkodzeniu wskutek wzniesienia balkonu chóru i założenia kamiennej posadzki w kościele. W gotyckim rysunku zawarto informacje o rozmieszczeniu wszystkich żeber, ich skrzyżowań, miejsc podporu i głębokości osadzenia w murze. Odgrywał on rolę praktyczną, był sposobem pracy i etapem rozplanowania budowy, nie pełnił natomiast funkcji estetycznych ani artystycznych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Filipowski S., Kulig A., Wójtowicz M., Nowe technologie w badaniach zabytków architektury. Analiza parametryczno-algorytmiczna gotyckiego sklepienia w Szydłowcu, “Wiadomości konserwatorskie”, nr 64/2020.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Przybyłowska-Hanusz I., Szydłowiecka fara pod wezwaniem św. Zygmunta Króla, Szydłowiec 2019.