Historia
Pierwszy, jeszcze drewniano – ziemny zamek lub dwór, zbudowany został w Szydłowie w drugiej połowie XIII wieku, być może w okresie panowania księcia krakowskiego Bolesława Wstydliwego. Jego kres przyniósł pożar, którego przyczyną był albo najazd rusko-tatarski, albo wojna Władysława Łokietka z czeskim królem Wacławem II, lub ewentualnie zwykła katastrofa spowodowana nieuważnym obchodzeniem się z ogniem lub uderzeniem pioruna.
Około początku XIV wieku zamek został odbudowany, przy czym wzniesiono wówczas kamienny już dom mieszkalny oraz wieżę. Ich fundatorami mógł być Wacław II z czeskiej dynastii Przemyślidów lub, co bardziej prawdopodobne, Władysław Łokietek. Ten drugi był silnie związany z Szydłowem, lokowanym przez niego przed 1329 rokiem, w którym kościół nosił nieczęste wezwanie św. Władysława. Następnie za czasów jego syna, króla Kazimierza Wielkiego zamek został ponownie rozbudowany. Powiększono go między innymi o nową cylindryczną wieżę – bergfried oraz wzmocniono murem obronnym. Przypuszczalnie w czasach Jadwigi Andegaweńskiej i jej małżonka Władysława Jagiełły rozpoczęto budowę okazalszego gotyckiego pałacu, być może nie ukończonego według pierwotnych, ambitnych planów ze względu na śmierć królowej w 1399 roku. Przebudowy z XV wieku prowadzone były na mniejszą skalę, zaś dwukrotne kampanie budowlane z XVI wieku związane były z pożarami, które miały za zamku miejsce w 1528 i 1541 roku. W 1564 roku Szydłów był już wzmiankowany w przekazach pisanych jako odbudowany.
W 1630 roku zamek spłonął po zamieszkach związanych z buntem wojsk najemnych, które domagały się wypłaty zaległego żołdu. Następnie został zniszczony przez wojska szwedzkie i siedmiogrodzkie Jerzego Rakoczego w okresie potopu szwedzkiego. W 1723 starosta Józef Załuski odnowił zamek, lecz popadł on ponownie szybko w ruinę. Pod koniec XVIII wieku został opuszczony przez mieszkańców, co spowodowało jego destrukcję w XIX wieku. W tym okresie był wykorzystywany przez pewien okres jako stajnia. W 1927 ruiny zamku zabezpieczono, a w 1946 pod kierownictwem Jerzego Żukowskiego wyremontowano i częściowo zrekonstruowane.
Architektura
Zamek szydłowski znajdował się w obrębie miejskich murów obronnych, w północno – zachodniej części miasta. Jego kształt był zbliżony do prostokąta o wymiarach 60 x 110 metrów, którego zewnętrzne boki zachodni i północny tworzyły część wspólnej z miastem linii obwarowań. Od strony Szydłowa, czyli na południu i wschodzie, zamek oddzielony był również murem, który nie miał jednak większego znaczenia obronnego. Jego grubość bowiem wynosiła zaledwie 60-80 cm. Główny wjazd do zamku prowadził zapewne od strony placu rynkowego, poprzez bramę we wschodnim murze zamkowym. Dwa pozostałe boki zamku, północny i zachodni, chronione były obniżeniem doliny rzeczki Ciekącej, która tworzyła w pobliżu obwarowań skarpy o wysokościach dochodzących do około 10 metrów. Zamek był więc zabezpieczony naturalnymi warunkami terenu z jednej strony, a obwarowanym miastem z drugiej.
W północno – zachodnim rogu zamku wznosiły się dwie cylindryczne wieże o średnicach 10,6 i 10,7 metra, stanowiące unikatowe rozwiązanie na ziemiach polskich, ale też i w XIV-wiecznej monarchii czeskiej oraz węgierskiej. Model zdwojonych cylindrycznych wież występował jedynie, a i to nieczęsto, na terenie cesarstwa niemieckiego, a konkretnie w Hesji i Palatynacie-Nadrenii (np. zamki Ehrenburg, Greifenstein, Kasselburg). W części z tamtejszych dwuwieżowych założeń pomiędzy wieżami umieszczano wąski i wysoki budynek, a w części przejazdy bramne, co początkowo skłaniało do przypuszczeń, iż może także w Szydłowie w narożniku północno – zachodnim pomiędzy wieżami znajdowała się brama lub raczej furta, gdyż prześwit pomiędzy wieżami wynosił zaledwie 0,65 metra. Jednak w toku najnowszych badań ustalone zostało, iż cylindryczne wieże w Szydłowie nie zostały zbudowane jednocześnie i najpewniej nigdy nie funkcjonowały jednocześnie.
Wieża wschodnia powstała wcześniej, w początkach XIV wieku, a wraz z nią budynek północno – wschodni, pierwotnie wolnostojący, podobnie jak wieża. Obie te budowle nie były połączone z żadnymi kamiennymi kurtynami, a zapewne chronione obwałowaniami drewniano – ziemnymi (parkan obustronnie licowany belkami, wypełniony gliniastym piaskiem). Dom północno – wschodni miał wymiary 15,3 x 35,5 metrów oraz układ jednotraktowy, z typowym dla średniowiecza podziałem w przyziemiu na trzy pomieszczenia o zbliżonej wielkości. Środkowe tworzyła sień wejściowa, połączona z dwoma bocznymi izbami. Przyziemie oświetlały wąskie okna o szyjach wyprowadzonych skosem ku górze. Na piętrze prawdopodobnie mieściły się pomieszczenia mieszkalne i reprezentacyjne. W części południowej zamku przypuszczalnie funkcjonowało gospodarcze podzamcze, także obwiedzione obwałowaniami drewniano – ziemnymi.
Cylindryczna wieża zachodnia dobudowana została w drugiej ćwierci XIV wieku, wraz z kurtynami muru, które połączyły ją z miejskim murem obronnym oraz z budynkiem północno – wschodnim (jego północna ściana wyznaczała odtąd także linię północnego muru obwodowego zamku). Wieża wschodnia, o ile wówczas jeszcze istniała, była nadal budowlą wolnostojącą. Możliwe jednak, iż nie została ona w ogóle nigdy ukończona, co wyjaśniałoby podjęcie drogiej i czasochłonnej inwestycji budowlanej przez Kazimierza Wielkiego, który chcąc powiększyć przestrzeń zamku poprowadził kurtyny murów bliżej stoków, a w celu połączenia ich z wieżą postanowił ufundować nowy bergfried, przesunięty bardziej na zachód. Gdyby wieża wschodnia nadal wówczas funkcjonowała, jej ominięcie byłoby nieracjonalne. Natomiast pozostawienie murów fundamentowych starszej wieży wskazywałoby, że obiekt ten mógł wówczas pełnić funkcję zbiornika na wodę.
Przy południowym boku zamku, pod koniec XIV wieku lub w początkach XV stulecia stanął murowany główny dom zamkowy, wzniesiony na planie prostokąta o wymiarach 12,8 x 34,8 metrów. Miał on dwie izby w przyziemiu i dwie kondygnacje. Ponadto od południa wysunięto czworoboczny ryzalit o wymiarach 7 x 8 metrów, mieszczący być może kaplicę. Budynek był ogrzewany przez piec typu hypocaustum i oświetlany dużymi oknami o kunsztownej kamieniarce. Układ okien był nietypowy, bowiem we wschodnim pomieszczeniu ich ornamentowane ościeża zwrócono ku wnętrzu, a nie na zewnątrz, tak jak uczyniono w pomieszczeniu zachodnim i jak nakazywała praktyka budowlana oraz ówczesne normy. Na zewnątrz skierowane zostały natomiast we wschodniej sali rozglifione, głębokie i proste wnęki. Wskazywałoby to na pierwotne planowanie budynku jako elementu większego, czteroskrzydłowego założenia z wewnętrznym dziedzińcem, który nigdy nie został ukończony według pierwotnych zamierzeń.
Na przełomie XIV i XV wieku przeprowadzono również przebudowę północnej części zamku, w wyniku której w miejsce wschodniej wieży cylindrycznej stanęła pojedyncza, prostokątna w planie wieża lub budynek. Jego opiętą przyporami bryłę powiększono w XVI wieku o część zachodnią (kosztem bergfriedu zachodniego). Wraz z dostawieniem nowej budowli linia murów obwodowych zamku została przesunięta ku północy. W XVI wieku dobudowany został także budynek usytuowany pośrodku kurtyny wschodniej zamku.
Stan obecny
Do dzisiaj zachowały się ruiny pałacu królewskiego Kazimierza Wielkiego, a także tzw. Skarbczyk z XV/XVI wieku, będący przebudowaną czworoboczną wieżą, która stanęła na miejscy wcześniejszych dwóch wież cylindrycznych. Na terenie zamku znajduje się ponadto barokowy budynek bramny z pozostałościami murów oddzielających zamek od miasta. Od strony zachodniej dziedziniec zamku zamknięty jest murem obronnym, który stanowi przedłużenie umocnień miejskich. Został on częściowo zrekonstruowany w XX wieku, podobnie jak budynek mieszkalny z kwestionowanym, ahistorycznym krenelażem. Bardzo cenne są natomiast pozostałości kamieniarki okiennej budynku, jedne z najlepszych przykładów detali świeckiej architektury doby gotyku na ziemiach dawnej Korony.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Andrzejewski A., Kajzer L., Zamek w Szydłowie w 10 lat po badaniach terenowych, „Czasopismo techniczne”, zeszyt 23, rok 108, Kraków 2011.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Olszacki T., Między wieżami – z nowych badań zamku szydłowskiego [w:] Studia z historii i archeologii architektury, red. P. Kocańda, P. Gorazd-Dziuban, A. Rozwałka, Rzeszów 2021.
Olszacki T., Rezydencje Andegawenów po obu stronach Karpat. Wstęp do badań [w:] Zamki w Karpatach, red. J.Gancarski, Krosno 2014.
Olszacki T., Rezydencje królewskie prowincji małopolskiej w XIV wieku – możliwości interpretacji, “Czasopismo Techniczne”, zeszyt 23, 2011.
Późnośredniowieczne zamki na terenie dawnego województwa sandomierskiego, red. L.Kajzer, Kielce 2005.
Wróblewski S., Zamki i dwory obronne województwa sandomierskiego w średniowieczu, Nowy Sącz 2006.